АДАЛДЫҚТЫ ҰЛЫҚТАҒАН ЖАСТАР БАЙҚАУЫ ӨТТІ
Сыбайлас жемқорлық – мемлекет пен қоғамның дамуына кедергі келтіретін, әділеттілікті бұзатын, және азаматтардың сенімін төмендететін ауыр әлеуметтік құбылыс. Жемқорлық экономикалық дамуға, саяси тұрақтылыққа, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерінің сақталуына қауіп төндіреді. Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес – басты мемлекеттік саясаттың бірі және ол елдегі барлық салаларды қамтуға бағытталған. Сыбайлас жемқорлық әртүрлі түрлерде көрініс табады. Парақорлық — қызметті заңсыз жүзеге асыру немесе белгілі бір жеңілдіктер ұсыну үшін пара алу немесе беру. Қызметтік жағдайын асыра пайдалану — мемлекеттік қызметкердің өз қызметтік міндеттерін жеке пайдасына қолдануы. Әкімшілік қызметін заңсыз қолдану — құқық бұзу немесе пара алу мақсатында әкімшілік қызметті заңсыз пайдалануы. Құқықтық процестерге араласу — сот, құқық қорғау органдарының жұмысын бұрмалап, заңды шешімдерге әсер ету.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, қоғамда сыбайлас жемқорлықтың кең етек алуы мемлекеттің дамуына кері әсерін тигізді. Елде экономикалық және саяси реформалар кезеңінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру маңызды міндеттердің бірі болып табылды. 1998 жылы «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заң қабылданды. Бұл заң жемқорлыққа қарсы саясаттың негізгі бағыттарын айқындап, мемлекеттік қызметкерлердің қызметін бақылауды қамтамасыз етті. 2000 жылдары Қазақстанда сыбайлас жемқорлықпен күрес саласында бірқатар реформалар жүргізілді. Мемлекеттік қызмет істері агенттігі құрылды. Бұл агенттік мемлекеттік қызметтің ашықтығын қамтамасыз етуге, мемлекеттік қызметкерлердің заңсыз әрекеттерін бақылауға және олардың жауапкершілігін арттыруға бағытталған. 2005 жылы қабылданған стратегия жемқорлықпен күрестің мақсаттары мен міндеттерін анықтады. Бұл стратегия мемлекеттік қызметкерлерді тәрбиелеу, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларын күшейту бағыттарын қамтыды. Қазақстанда сыбайлас жемқорлықпен күресу жүйесі жылдан жылға жетілдіріліп келеді. «100 нақты қадам» Ұлт жоспары бағдарламасы жемқорлықпен күресудің жүйелі тәсілдерін қамтиды. Оның аясында мемлекеттік қызметтің ашықтығын арттыру, мемлекеттік қызметкерлердің жауапкершілігін күшейту бағыттары анықталды. 2015 жылы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі құрылды. Оның мақсаты – сыбайлас жемқорлықты анықтау, тергеу және алдын алу шараларын жүргізу. Соңғы жылдары мемлекеттік қызмет көрсетулердің цифрландырылуы жемқорлық тәуекелдерін азайтудың маңызды қадамы болды. Egov.kz платформасы арқылы азаматтар көптеген қызметтерді онлайн түрде ала алады, бұл шенеуніктермен тікелей байланысты азайтады. Жалпы сыбайлас жемқорлықтың себептері — құқықтық сауаттылықтың төмендігі. Көптеген азаматтар өздерінің құқықтары мен міндеттерін білмейді, соның нәтижесінде заңсыз әрекеттерге жиі ұшырап жатады. Экономикалық факторлар. Аз жалақы, материалдық жағдайдың төмендігі сыбайлас жемқорлыққа әкелетін себептердің бірі болуы мүмкін. Әкімшілік жүйенің жетілмегендігі. Мемлекеттік қызметкерлердің жұмысындағы ашықтықтың болмауы және басқару жүйесіндегі кемшіліктер жемқорлықты күшейтеді. Әлеуметтік құндылықтардың төмендеуі. Қоғамда әділдік, адалдық, заңды сақтау сияқты құндылықтардың әлсіреуі сыбайлас жемқорлықтың көбеюіне ықпал етеді. Мемлекеттік қызмет көрсету процестерін автоматтандыру арқылы сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайту сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға ықпал етеді. Қоғамдық ұйымдар сыбайлас жемқорлыққа қарсы насихат жұмыстарын жүргізіп, халықтың құқықтық сауаттылығын арттыруға ықпал етеді. Сыбайлас жемқорлықпен күресу – Қазақстанның тұрақты дамуы мен экономикалық өркендеуі үшін маңызды қадамдардың бірі. Бұл күрес мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың және әрбір азаматтың бірлескен күшімен жүзеге асуы керек. Заңнаманы жетілдіру, мемлекеттік қызмет көрсету жүйесін цифрландыру, білім беру және ақпараттық-ағартушылық жұмыстарды жүргізу арқылы ғана біз сыбайлас жемқорлық деңгейін азайтып, қоғамымызды әділ және ашық етуге мүмкіндік аламыз. Осы орайда, Шымкентте жастар арасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруға бағытталған «Адалдық – адамдықтың белгісі» атты қалалық шығармашылық байқау ұйымдастырылды. Іс-шараға колледж студенттері, мектеп оқушылары және қала тұрғындарынан 63 өтінім түсті. Байқауды Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Шымкент қаласы бойынша департаментінің қолдауымен «Бәйтерек» жастар қоғамдық бірлестігі ұйымдастырды. Байқау сурет салу, ән және поэзия номинациялары бойынша өтті. Іс-шараның басты мақсаты – жастардың бойында адалдықты дәріптеу, шығармашылық әлеуетін дамыту және дарынды жастарды қолдау. Сурет салу байқауы екі жас ерекшелігі бойынша өтті: 14–16 жас және 17–21 жас. Қатысушылар 90 минут ішінде тақырыпқа сай суреттерін дайындап, композиция мен түстер үйлесімі бойынша сынға түсті. Ән мен поэзия байқауының қатысушылары жанды дауыста өнер көрсетті, ал көркем сөз оқуға ерекше мән берілді. Байқау жүлде қоры 450 000 теңгені құрады. Жеңімпаздар қаржылай сыйлықтармен және қала әкімінің дипломымен марапатталды. Көркем сөз оқу номинациясы бойынша І орынды – Сабина Әбдуәлі (Әл-Фараби атындағы мектеп) – 100 000 теңге, ІІ орынды – Ұлжан Сәрсен (Мирас университеті) – 75 000 теңге, ІІІ орынды – Асқар Бекзат (Саз колледжі) – 50 000 теңге алды. Ең үздік шығарма номинациясы бойынша Ақсүйкім Ізбасар (С. Ерубаев атындағы №24 ІТ мектеп) жеңімпаз атанды. Бұл дәстүрлі түрде өткізілетін байқау жастардың шығармашылық қабілетін арттырумен қатар, ұлттық құндылықтарды дәріптеуге және рухани байлықты насихаттауға бағытталған. Биыл іс-шара төртінші рет ұйымдастырылып, жастарды адалдық пен ізгілікке тәрбиелеуде маңызды рөл атқарды.
Сыбайлас жемқорлық адамзат тарихындағы ең көне құбылыстардың бірі болып табылады. Бұл термин қызметтік өкілеттіліктерді жеке пайдаға асыра пайдалануды білдіреді. Жемқорлықтың пайда болу себептері және оның көрініс түрлері уақыт пен жағдайларға байланысты өзгеріп отырса да, ол әлі күнге дейін көптеген қоғамдар үшін маңызды мәселелердің бірі болып қалып отыр. Сыбайлас жемқорлықтың алғашқы белгілері ежелгі қоғамдарда-ақ байқалған. Алғашқы мемлекеттіктер мен патшалықтарда әкімдер, соттар, салық жинаушылар өз өкілеттіктерін жеке пайдаға қолдануға бейім болған. Ежелгі Египетте салық жинаушылар және әкімдер арасында жемқорлық кең етек алды. Жоғары лауазымды тұлғалар қызметтік жағдайын асыра пайдаланып, өз қалталарына байлық жинады. Рим империясында да сыбайлас жемқорлықтың кең таралғаны белгілі. Рим патшалықтары кезінде мемлекеттік қызметкерлер жиі пара алып, жер иелену құқығын немесе сауда рұқсаттарын сатқан. Соңында бұл жемқорлық Рим империясының әлсіреуіне және құлдырауына себептердің бірі болды. Қытайда Хань династиясы кезінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы алғашқы заңдар қабылданды. Императорлар мемлекетті басқару жүйесін жақсарту мақсатында қызметкерлердің пара алуын болдырмау үшін бақылау жүйесін енгізді. Орта ғасырларда сыбайлас жемқорлық феодалдық және діни билік жүйесінде кең таралған. Орта ғасырларда католик шіркеуі үлкен беделге ие болды және оның көптеген өкілдері өз өкілеттіліктерін жеке пайдаға қолданды. Рим Папалары мен діни лауазымды тұлғалар шіркеу ресурстарын өз мүддесіне пайдаланып, түрлі төлемдерді заңсыз түрде жинады. Бұл құбылыс индукция саудасы деп аталып, шіркеудің беделін түсірген. Орта Азияда феодалдық билік жүйесінде жемқорлықтың белең алғаны белгілі. Билік иелері арасында парақорлық, алым-салықты заңсыз алу, қарапайым халықтан күштеп жинау кең тараған. XVII-XIX ғасырларда өнеркәсіптік революция және жаңа сауда байланыстары сыбайлас жемқорлықтың жаңа түрлерін әкелді. Бұл кезеңде капиталистік қоғамдарда мемлекеттік ресурстар мен байлықты жеке мүддеге қолдану кең таралған. XVII ғасырда Англияда мемлекеттік қызметкерлер арасында пара алу кең таралды. Парламент мүшелері мен лауазымды тұлғалар сауда келісімшарттарын бекіту кезінде пара алуға бейім болды. XIX ғасырда АҚШ-та өнеркәсіптік даму кезеңінде мемлекеттік сатып алулар, инфрақұрылым құрылысы кезінде жемқорлық кеңінен таралды. Теміржол саласында келісімшарттарды бекіту және мемлекеттік субсидиялар алу кезінде парақорлық байқалды. Кеңес Одағы кезінде сыбайлас жемқорлықтың өзіндік ерекшеліктері болды. Ресми түрде КСРО жемқорлықсыз қоғам ретінде көрсетілді, бірақ іс жүзінде мемлекеттік қызметкерлер мен партия өкілдері арасында заңсыз әрекеттер кең таралды. Кеңес Одағында жоғары лауазымды партия мүшелері түрлі қызмет көрсетулер үшін пара алуға және қарапайым азаматтардың қажеттіліктерін қамтамасыз етуде қызметін асыра пайдалануға бейім болды. Кеңес қоғамында «блат» деп аталатын, таныстар арқылы мәселелерді шешу кең тараған. Бұл жүйе жемқорлықтың бір түрі болып, адамдардың материалдық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін ресми емес байланыстарды қолдануға негізделді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін сыбайлас жемқорлықпен күрес басты мәселелердің бірі болды. Кеңес дәуірінен қалған әкімшілік жүйенің кемшіліктері сыбайлас жемқорлықтың етек алуына себеп болды. Сыбайлас жемқорлықтың тарихы адамзаттың даму тарихымен қатар жүреді. Ежелгі дәуірден бастап сыбайлас жемқорлық билік пен байлықты жеке мүддеге асыра пайдаланудың көрінісі болып келеді. Жемқорлықтың салдары көптеген мемлекеттердің құлдырауына, экономикалық және әлеуметтік тұрақсыздыққа алып келді. Қазақстанда тәуелсіздік алғаннан бері сыбайлас жемқорлықпен күрес жалғасып келеді және оның тиімділігін арттыру мақсатында көптеген шаралар қолға алынуда. Бұл күрес қоғамның әділеттілігі мен дамуына жол ашып, халықтың билікке деген сенімін арттыруға ықпал етеді.
