ТӘРТІП САҚШЫЛАРЫ ОҚУШЫЛАРМЕН КЕЗДЕСУ ӨТКІЗДІ
Жастар – кез келген қоғамның ең белсенді, прогрессивті және болашағы зор бөлігі. Олар жаңа идеялар мен құндылықтарды тудырып, ел дамуына серпін береді. Дегенмен, жаһандану дәуірінде жастар көптеген сын-қатерлерге тап болуда, солардың бірі – нашақорлық. Есірткі заттарын қолдану мәселесі бүгінде әлемдік деңгейде өте өзекті әрі күрделі сипатқа ие. Қазақстан үшін де бұл мәселе назардан тыс қалмайды.
Осы орайда, шымкенттік тәртіп сақшылар оқушыларға құқықбұзушылықтың алдын алу мақсатында сабақ өткізді. Шымкент қаласы білім басқармасына қарасты №80 IT мектеп-лицейінде «Балалар мен жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу — басты міндет» тақырыбында полиция қызметкерлерімен құқықтық сағат болып өтті. Басқосудың негізгі мақсаты – жастар мәдениетін қалыптастыру, соның ішінде салауатты өмір салтын насихаттау, нашақорлықтың алдын алу және оқушыларды зиянды әдеттерден аулақ болуға шақыру. Іс-шараға Шымкент қаласының Полиция департаменті тарапынан Анықтау бөлімінің басшысы, полиция майоры О.Альжанов қатысты. Кездесу барысында жастар арасында құқықбұзушылықтың алдын алу бойынша толыққанды мәлімет берілді. Сонымен қатар, жаман әдеттерден аулақ болу мен салауатты өмір салтын ұстанудың маңыздылығы айтылды. Нашақорлық – есірткі немесе есірткілік әсер беретін заттарды тұрақты түрде қабылдау нәтижесінде пайда болатын физикалық және психикалық тәуелділік. Бұл тәуелділік есірткі заттарын үздіксіз іздеуге, оларды қолдануға деген шектен тыс құмарлыққа әкеледі. Нәтижесінде адам ағзасы мен психикасы ауыр зардаптарға ұшырайды. Нашақорлықтың қалыптасуы ұзақ үдеріс болғанымен, оған бір рет ұшыраған жастардың одан арылуы өте қиын. Жастар арасындағы нашақорлықтың қалыптасуына әсер ететін факторлар алуан түрлі. Мәдениетаралық байланыстардың кеңеюі, цифрлық технологиялардың дамуы, әлеуметтік желілер мен интернет арқылы есірткі туралы ақпараттың тарауы, жұмыссыздық, әлеуметтік теңсіздік және отбасылық тәрбие мен құндылықтардың әлсіреуі секілді мәселелер жастарды есірткі тұзағына түсіруі мүмкін. Сонымен қатар есірткі сатудың жасырын жолдары, оның ішінде интернет арқылы таралуы, бұл құбылысты тежеуді күрделендіреді. Жастар арасындағы нашақорлықтың түпкі себептері көп жағдайда әлеуметтік, психологиялық және экономикалық факторларға байланысты. Оларды шартты түрде бірнеше топқа бөлуге болады. Жасөспірімдік кезең – жеке тұлғаның қалыптасуындағы ең бір сындарлы шақ. Бұл кезеңде адам ішкі қайшылықтар мен белгісіздіктерге толы. Өзін-өзі танып білу, қоғамда өз орнын табу, болашаққа деген сенімсіздік, күйзеліс, депрессия, жалғыздық, махаббатта сәтсіздікке ұшырау сияқты қиындықтар есірткіні уақытша «тыныштандырғыш» ретінде қабылдауға итермелеуі мүмкін. Жастар бір-біріне еліктегіш келеді. Достар тобы немесе құрдастар ортасындағы мінез-құлық үлгілері жас адамның өмір сүру стиліне ықпал етеді. Егер топ ішінде есірткіні қолдану «мода» ретінде көрінсе, онда жасөспірім осы топқа тиесілік сезіміне еру үшін зиянды әрекетке баруы ғажап емес. Отбасындағы үйлесімнің болмауы, ата-ана бақылауының әлсіздігі, ата-ананың нашақор болуы немесе алкоголизм, отбасылық зорлық-зомбылық пен түсініспеушілік жасөспірімді есірткі арқылы «құтылуға» итермелеуі мүмкін. Құндылықтар дағдарысы кезінде бала дұрыс бағыт-бағдар алмағандықтан, зиянды әдеттерге тез ұрынады. Жұмыссыздық, кедейлік, білім беру мен денсаулық сақтау саласының қолжетімді болмауы, әлеуметтік әділетсіздік сияқты факторлар жастарды торығуға, өз өміріне көңілі толмауға әкеледі. Нәтижесінде олар есірткі арқылы күйзелістен құтылуға тырысады. Интернет пен әлеуметтік желілердің дамуы есірткі жөніндегі ақпараттың еш сүзгісіз таралуына ықпал етеді. Сонымен қатар, «қара нарық» сайттары, жабық чаттар, мессенджерлер арқылы есірткі заттарын саудалау жеңілдеуде. Бұл да жастарды шыңғыған қауіп-қатердің алдыңғы шебіне шығарады. Есірткі қолдану – адам өмірін жүйелі түрде күйретуге бағытталған қадам. Оның салдары кең ауқымды. Есірткі ағзаны қажытады, иммундық жүйені әлсіретеді, бауыр, бүйрек, жүрек-қантамыр жүйесі, жүйке жүйесі мен ми қызметіне орны толмас зиян келтіреді. Нашақорлардың өмір жасы орташа статистикалық көрсеткіштен төмен, олар түрлі жұқпалы ауруларға тез шалдығады. Есірткі адамды психологиялық тәуелділікке түсіреді. Оның сана-сезімін тұмшалап, ойлау қабілетін әлсіретеді. Бұл жеке тұлғаның ақыл-ой, мінез-құлық және эмоциялық тұрақтылығына қатты соққы. Нашақорлық жасөспірімдер мен жастарды оқу орнынан шығуға, жұмыссыз қалуға, заң бұзушылыққа, қылмысқа баруға итермелеуі мүмкін. Отбасымен, достарымен, қоғаммен байланысы үзілген нашақорлар әлеуметтік ортасынан оқшауланып, маргиналдана түседі. Нашақорлық ел экономикасына да кері әсерін тигізеді. Тұрғындардың еңбекке жарамсыздығы, қылмыстық әрекеттердің өсуі, денсаулық сақтау саласына түсетін ауыртпалық – бәрі мемлекетке қосымша шығын мен ауыртпалық әкеледі. Нашақорлық адамдық құндылықтарды жояды. Достық, махаббат, ар-ұят, парыз деген ұғымдар мәнін жоғалтады, адамдардың бір-біріне сенімі азаяды. Бұл қоғамның рухани құлдырауына ықпал етеді. Нашақорлықтың жайылуын азайту үшін бірқатар алдын алу шараларын жүзеге асыру қажет. Превентивті жұмыс жүйелі, көпқабатты болуға тиісті, яғни, отбасы, мектеп, жоғары оқу орындары, мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен БАҚ бірлесе әрекет етуі керек. Баланың құндылықтық санасын қалыптастыруда отбасы негізгі рөл атқарады. Ата-аналар балаларымен ашық сөйлесіп, есірткінің зияны туралы түсінікті тілмен жеткізуі керек. Ж warmth, сүйіспеншілік, түсіністік бар отбасында бала өз мәселелерін еркін айтып, қолдау табады. Ата-ана баласын тыңдап, оның проблемаларын шешуге көмектессе, бала зиянды заттарға жүгінбейді. Мектеп пен колледжде есірткі зияны туралы тұрақты түсіндіру жұмыстары, дәрістер, семинарлар, кураторлық сағаттар өткізу керек. Бұл іс-шараларға наркологтар, психологтар, құқық қорғау органдарының өкілдері, қоғам қайраткерлері мен волонтерлерді тарту – тиімді әдіс. Балалар зиянды әдеттердің кесірін өз көзімен көріп, ол туралы шынайы әңгімелер естісе, теріс жолдан аулақ болуға тырысады. Нашақорлыққа қарсы күресте қоғамдық ұйымдар мен еріктілер тобының рөлі зор. Олар жастарға арналған спорттық, мәдени және шығармашылық жобаларды қолға ала отырып, бос уақытты пайдалы өткізу мүмкіндігін ұсынады. Спорт секциялары, өнер үйірмелері, саяхаттар және білім сайыстары сияқты шаралар жастардың қызығушылығын оятып, пайдалы істерге жұмылдырады. Заңнаманы қатайту, есірткі заттарын өндіру мен таратуға қарсы күресті күшейту, есірткі тасымалына тосқауыл қою, арнайы тыйым салынған заттар тізімін жаңартып отыру – мемлекеттің басты міндеттері. Полиция, кеден, шекара қызметі өз жұмысын жүйелі түрде жетілдіріп, халықаралық ынтымақтастық арқылы есірткі тасымалын тежеуі керек. БАҚ нашақорлық мәселесін ашық талқылауға, оның салдарын шынайы көрсетіп, алдын алу шараларын насихаттауға міндетті. Теледидар, радио, газеттер мен интернет басылымдары, әлеуметтік желілер – барлығы жастарға түсінікті тілмен ақпарат жеткізуі тиіс. Ресми ақпаратпен қатар, танымал блогерлер, инфлюенсерлер де өз аудиториясына есірткіге қарсы үндеу тастай алады. Өкінішке орай, нашақорлыққа шалдыққан жастар саны аз емес. Оларға көмек көрсету – қоғамның адамгершілік борышы. Нашақорлық – жаһандық проблема. Әлемнің көптеген елдері есірткіге қарсы күрес бойынша түрлі стратегиялар мен тәсілдерді сынап көруде. Кейбір мемлекеттер қатаң жазалау шараларына мән берсе, енді біреулері алдын алуға, ағартушылыққа, емдеу мен оңалтуға басымдық береді. Қазақстан халықаралық ұйымдармен, көршілес елдермен ынтымақтаса отырып, есірткі тасымалына қарсы күресті күшейтіп, алдын алу шараларында әлемдік тәжірибені енгізе алады. Мысалы, БҰҰ, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы, ЮНЕСКО секілді халықаралық институттардың ұсыныстарын ескеру, озық тәжірибелерімен алмасу – нашақорлық мәселесін жүйелі түрде шешуге сеп. Нашақорлықпен күрес – бұл тек сыртқы тетіктерді іске қосу емес, ең алдымен жастардың өзінің ішкі әлеуетін, өмірлік ұстанымын қалыптастыру. Жасөспірімнің арманы, мақсаты, құндылықтары айқын болса, ол зиянды заттардан аулақ жүреді. Сондықтан жастардың жеке дамуына, өзін-өзі танытуына, мәдениет пен өнер, спорт және ғылым салаларындағы қабілеттерін шыңдауға мүмкіндік беру қажет. Студенттік ұйымдар, жастар қозғалыстары, әдебиет пен өнер үйірмелері, волонтерлік қызметтер – мұның бәрі жас ұрпақты пайдалы әрекеттерге бағыттайды. Заманауи ақпараттық технологиялар нашақорлықтың таралу қаупін арттыруы мүмкін, бірақ сол технологияларды алдын алу шараларына да тиімді пайдалануға болады. Мәселен, арнайы мобильді қосымшалар, анонимді консультациялар, онлайн психологтар қызметтері жастарға қолдау көрсетуге сеп. Әлеуметтік желілерді дұрыс пайдаланып, зиянды заттарды жарнамалайтын контентке қарсы күресу, позитивті ақпарат тарату – бұл да маңызды міндет. Жастар арасындағы нашақорлықпен күрес ұзақ мерзімді, көп жақты күш-жігерді талап етеді. Қоғамда нашақорларға тек жазалауға лайық қылмыскер ретінде қарау дұрыс емес. Олар – көмекті қажет ететін адамдар. Сондай-ақ заңнаманы жетілдіру, есірткі саудагерлеріне қатаң шаралар қолдану, бірақ есірткіге тәуелді жандарға емдеу-оңалту шараларын ұсыну – кешенді көзқарас. Мемлекет тарапынан қаржыландыру, заманауи емдеу әдістерін енгізу, ғылыми зерттеулер жүргізу, статистикалық мәліметтерді талдау – барлық осы әрекеттер жалпы стратегияны қалыптастырады. Бұқаралық ақпарат құралдары мен мәдениет қайраткерлерінің, зиялы қауым өкілдерінің, спорт жұлдыздарының алдын алу шараларына белсене қатысуы жастарға үлгі болары сөзсіз. Нашақорлық – жастар арасында ушығып тұрған өзекті мәселе. Ол тек жеке адамның өмірін ғана емес, жалпы қоғамның болашағын, рухани-адамгершілік құндылықтарын шайқалтады. Бұл құбылыспен күрес жүйелі тәсілді, жан-жақты әрекеттерді қажет етеді. Отбасынан басталған тәрбие, білім беру орындарындағы алдын алу шаралары, қоғамдық ұйымдар мен мемлекеттің бірлескен күш-жігері, заңнаманы жетілдіру, ақпараттық технологияларды тиімді пайдалану – бәрі жастарды зиянды заттардан аулақ ұстауға бағытталған. Жастарды өнер мен спортқа баулу, оларға сапалы білім беріп, болашаққа деген сенім ұялату – нашақорлыққа қарсы ең сенімді қалқан. Есірткіге тәуелділік – ауру, оны жазалаумен ғана емес, ең алдымен емдеумен, түсіндірумен, қолдаумен, дұрыс жолға бағыттаумен жеңуге болады. Қоғам болып жұмылсақ, болашақ ұрпақ үшін таза, қауіпсіз және жарқын өмір сүруге жағдай жасай аламыз. Нашақорлықты жеңу – біздің ортақ міндетіміз, әрі жауапкершілігіміз.
