ОТБАСЫ – БАЛАНЫҢ БАҚЫТТЫ ӨМІРІНІҢ НЕГІЗІ
Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар қоғамның ең осал топтарының бірі болып табылады. Олар өздерінің биологиялық ата-аналарының қамқорлығынсыз қалып, әлеуметтік, психологиялық және экономикалық тұрғыдан үлкен қиындықтарға тап болады. Мұндай балалардың өмір сапасын жақсарту, олардың құқықтарын қорғау және оларға тұрақты қолдау көрсету — қоғамның және мемлекеттің ең маңызды міндеттерінің бірі. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қолдау — бұл олардың толыққанды қоғам мүшесі ретінде өсіп, дамуына мүмкіндік беру дегенді білдіреді. Бұл мақалада ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы, олардың құқықтары, қолдау көрсету жолдары және халықаралық тәжірибелер туралы баяндалады. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар әртүрлі себептерге байланысты ата-аналарынан айырылуы мүмкін. Олардың қатарында ата-аналардың қайтыс болуы, құқықтарының шектелуі, тұрмыстық жағдайдың ауырлығы немесе ата-аналардың балаларына қамқорлық көрсетуден бас тартуы сияқты жағдайлар бар. Мұндай балалар мемлекет тарапынан арнайы мекемелерге орналастырылады немесе оларды қамқорлыққа алуға дайын отбасыларға беруге тырысады.
Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың психологиялық жағдайы өте қиын болуы мүмкін. Олар ата-аналарының жоқтығынан эмоционалдық босап қалу сезімін сезінуі мүмкін, сонымен қатар олардың болашаққа деген сенімдері де әлсірейді. Бұл балалардың әлеуметтік бейімделуінде де қиындықтар туындайды, себебі олар өздерінің құрдастарынан ерекшеленіп, қоғамда толыққанды орын табуға тырысады.Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары заңмен қорғалады. Қазақстанда бұл балалардың құқықтарын қорғау және оларды әлеуметтік қорғау мәселелері «Баланың құқықтары туралы» заң және басқа да заңнамалық актілер арқылы қамтамасыз етіледі. Бұл заңдар балаларға білім алу, медициналық қызметке қол жеткізу, әлеуметтік қолдау алу сияқты негізгі құқықтарды қамтамасыз етуге бағытталған. Сонымен қатар, халықаралық деңгейде де ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтарын қорғау мәселесіне ерекше назар аударылған. 1989 жылы қабылданған БҰҰ Балалар құқықтары туралы конвенциясы балалардың барлық құқықтарын қорғауды мақсат етіп, олардың толыққанды дамуы үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл конвенцияға сәйкес, әрбір бала ата-ана қамқорлығынсыз қалған жағдайда мемлекет тарапынан ерекше қамқорлыққа ие болуы тиіс. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қолдау әртүрлі бағыттарда жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл балалардың әлеуметтік жағдайын жақсарту, психологиялық қолдау көрсету, білім беру және кәсіптік даярлау сияқты бағыттарды қамтиды. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қолдаудың ең жақсы жолдарының бірі — оларды отбасылық ортаға орналастыру. Бұл балаларға тұрақты үй жағдайын, сүйіспеншілік пен қамқорлықты қамтамасыз етеді. Асырап алу немесе қамқоршылыққа алу арқылы балаларға тұрақты отбасы жағдайында өмір сүру мүмкіндігі беріледі. Мұндай шаралар балалардың психологиялық жағдайын жақсартып, олардың қоғамға оңай бейімделуіне мүмкіндік береді. Қазақстанда асырап алу процесін жеңілдету және отбасылардың бұл бағытта ынталандыру мақсатында мемлекеттік бағдарламалар жүзеге асырылып келеді. Асырап алуға ниет білдірген отбасыларға арнайы курстар, кеңестер ұйымдастырылып, оларды балалардың қажеттіліктері мен құқықтарын түсінуге көмектеседі. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың бір бөлігі балалар үйлерінде немесе арнайы интернат мекемелерінде тәрбиеленеді. Бұл мекемелерде балалардың білім алуына, дамуына және денсаулығына қажетті жағдайлар жасалады. Бірақ балалар үйінің жағдайы отбасылық ортаға қарағанда психологиялық тұрғыдан әлдеқайда қиындау болуы мүмкін, сондықтан мұндай мекемелердегі балаларға ерекше назар аударылып, олардың эмоционалдық және психологиялық қажеттіліктері ескерілуі тиіс. Мемлекет тарапынан балалар үйлерінде тәрбиеленіп жатқан балалардың сапалы білім алуы, олардың қоғамға бейімделуі және өз бетімен өмір сүріп кетуіне мүмкіндік беру үшін арнайы бағдарламалар жүзеге асырылып жатыр. Мұндай мекемелердегі балаларға кәсіптік дайындық курстары, психологиялық тренингтер, мәдени және спорттық шаралар ұйымдастырылып, олардың әлеуметтенуіне жағдай жасалады. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың болашағы үшін сапалы білім алу және кәсіптік даярлау өте маңызды. Бұл балалардың қоғамда өз орнын табуы, тұрақты жұмысқа орналасуы және өз бетімен өмір сүре алуы үшін олардың білімі мен кәсіптік дағдыларының болуы қажет. Сондықтан мемлекет тарапынан бұл балаларға білім алу мүмкіндігі ерекше қарастырылады. Қазақстанда ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған арнайы білім беру бағдарламалары мен гранттар бар. Олар мектепте білім алумен қатар, колледждер мен жоғары оқу орындарына түсу үшін арнайы квоталарға ие. Сонымен қатар, бұл балалардың кәсіптік білім алуына, жұмысқа орналасу үшін қажетті дағдыларды меңгеруіне мүмкіндік беру мақсатында кәсіптік дайындық курстары ұйымдастырылады. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың психологиялық жағдайы ерекше назарды қажет етеді. Олар өздерінің жалғыздығын, ата-ананың жоқтығын сезінуі мүмкін, бұл олардың психикалық денсаулығына әсер етуі мүмкін. Сондықтан бұл балаларға психологиялық қолдау көрсету, олардың эмоциялық күйзелістерін жеңуге көмектесу өте маңызды. Психолог мамандар балалармен жеке және топтық жұмыстар жүргізіп, олардың ішкі эмоцияларын білдіруіне, өздерін түсінуге көмектеседі. Сонымен қатар, балалардың өз-өзіне деген сенімін арттыру мақсатында түрлі тренингтер, мотивациялық кездесулер өткізіледі. Әлеуметтік бейімделу барысында балалардың өз құрдастарымен қарым-қатынас жасау дағдыларын дамыту, оларды қоғамға сіңісуге үйрету жұмыстары жүргізіледі. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қолдау барысында мемлекеттік ұйымдармен қатар, қоғамдық және волонтерлік ұйымдардың да рөлі зор. Көптеген қайырымдылық қорлар, қоғамдық ұйымдар бұл балаларға материалдық көмек көрсетіп, олардың өмір сүру жағдайларын жақсарту үшін түрлі жобалар ұйымдастырады. Волонтерлер балалар үйлеріне барып, оларға арналған мәдени-спорттық шаралар ұйымдастырады, олардың бос уақыттарын қызықты әрі пайдалы өткізуге көмектеседі. Сонымен қатар, кейбір волонтерлік ұйымдар балаларға арнайы оқыту курстарын өткізіп, оларды ақпараттық технологиялар, шет тілдері, өнер сияқты түрлі салаларда дамытуға көмектеседі. Мұндай ұйымдардың көмегі балалардың әлеуметтенуіне, жаңа дағдыларды меңгеруіне және өз болашағын қалыптастыруға үлкен үлес қосады. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қолдау мәселесінде халықаралық тәжірибе маңызды рөл атқарады. Көптеген дамыған елдерде балаларды отбасылық ортаға орналастыруға, олардың құқықтарын қорғауға және сапалы білім беру мен психологиялық қолдау көрсетуге баса назар аударылған. Мысалы, Скандинавия елдерінде балаларды асырап алу, патронаттық отбасыларға орналастыру бағдарламалары өте тиімді жүзеге асырылады, бұл балаларға тұрақты отбасылық ортада өмір сүруге мүмкіндік береді. Қазақстанда да халықаралық тәжірибені ескере отырып, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қолдау бағытында бірқатар шаралар жүзеге асырылып келеді. Мемлекеттік деңгейде бұл балаларды әлеуметтік қолдау, оларға білім беру және отбасылық орналастыру мәселелеріне баса назар аударылған. Сонымен қатар, халықаралық ұйымдармен бірлесе отырып, балалардың құқықтарын қорғау және олардың болашағын жақсарту бағытында түрлі жобалар іске асырылуда. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қолдау — бұл қоғамның маңызды міндеттерінің бірі. Мұндай балалардың әлеуметтік, психологиялық және экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру, оларды қоғамның толыққанды мүшесі ретінде өсіп-жетілуіне мүмкіндік беру үшін мемлекет, қоғам және волонтерлік ұйымдар бірігіп жұмыс істеуі қажет. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қолдау бағытында отбасылық орналастыру, білім беру, кәсіптік даярлау, психологиялық қолдау көрсету және әлеуметтік бейімделу сияқты маңызды шаралар жүзеге асырылып келеді. Бұл шаралар балалардың болашақта өз орнын тауып, бақытты және толыққанды өмір сүруіне ықпал етеді. Қоғамның әрбір мүшесі осындай балаларға қамқорлық көрсетіп, олардың болашағын жақсартуға өз үлесін қоса алады. Бұл — мейірімділік, қамқорлық және жауапкершіліктің көрінісі. Осы орайда, Шымкент қаласында Ұлттық бала асырап алу агенттігінің ұйымдастыруымен «Баланың бақытты мекені – Отбасы» тақырыбында дөңгелек үстел өтті. Іс-шараның мақсаты – Қазақстанда Кәсіби қабылдаушы отбасы институтын енгізу бойынша ақпарат беріп, қатысушылар арасында пікір алмасу болды. Қазіргі таңда бұл институтқа қатысты заң жобасы Мәжілістің жұмыс тобының қарауында. Дөңгелек үстелге ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру саласындағы өзгерістерді талқылау үшін Білім, Денсаулық сақтау, Әлеуметтік жұмыспен қамту басқармаларының өкілдері, қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қызметкерлері, педагог мамандар мен журналистер қатысты. Шарада кәсіби қабылдаушы отбасылардың ерекшеліктері мен баланы қабылдаған отбасылардың құқықтарын қорғау мәселелері жан-жақты қарастырылды. Қатысушылар кәсіби қабылдаушы отбасылардың міндеттері, олардың еңбек ақысы, отбасы мүшелерінің құқықтары мен міндеттері жайлы қызу пікір таластырып, талқылау барысында «Кәсіби қабылдаушы отбасындағы баланың құқықтары кімнің бақылауында болады?», «Отбасының міндеттерін қалай қадағалау қажет?» деген сауалдар талқыланды. Сонымен қатар, отбасылардың қолдау механизмдерін жетілдіру қажеттігі де аталып өтті. «Ұлттық бала асырап алу агенттігі» жобасының басшысы Фарида Рахметова бұл институттың балалардың құқығын қамтамасыз ету үшін әлеуметтік қызметкерлер мен қорғаншылық органдарының санын көбейтудің маңызды екенін атап өтті. Бұл шаралар өтініштерге жылдам жауап беруге, асырап алушы отбасыларға қажетті көмек көрсетуге, балалардың құқықтарының сақталуын қадағалауға мүмкіндік береді. Іс-шараның нәтижесінде мемлекеттік органдарға Кәсіби қабылдаушы отбасы институтының маңыздылығы туралы егжей-тегжейлі баяндалды.
