200-ДЕН АСА ПСИХОЛОГ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРДЫ
Балалардағы аутодеструктивті мінез-құлық мәселесі – қазіргі қоғамда аса өзекті тақырыптардың бірі. Аутодеструктивті мінез-құлық дегеніміз баланың өзіне зиян келтіруге бағытталған әрекеттердің жиынтығы. Бұл құбылыс әртүрлі формада көрінуі мүмкін: денсаулығын әдейі зақымдау, қауіпті іс-әрекеттерге бару, тамақтанудан бас тарту, түрлі психоактивті заттарды қолдану, тіпті суицидтік ойлардың пайда болуы. Аутодеструкция – терең психологиялық мәселелер мен эмоционалдық тұрақсыздықтың белгісі. Мұндай мінез-құлық кейде бейсаналы түрде орын алса, кейде саналы түрде жүзеге асады.
Осы орайда, Шымкентте психологтардың біліктілігін арттыру бойынша семинар аяқталды. Үш күнге созылған оқыту жұмыстарына қаладағы 139 мектептен жиналған 200-ден аса психолог қатысып, аутодеструктивті мінез-құлық анықталған жағдайында балаға көрсетілетін көмек әдістері, психотерапия тәсілдері бойынша тәжірибе жинақтады. Оқыту жұмыстары Шымкент қалалық психикалық денсаулық орталығының психологиялық қызметі бойынша жауапты дәрігері психиатр, психотерапевт, MD PhD, MPH – Садықова Лаура, Денсаулық сақтау басқармасының штаттан тыс бас суицидолог маманы, дәрігер-психиатр — Атажанова Гульчехра және Психологиялық қолдау орталығы мамандарының жетекшілігімен өтті. Мамандардың сөзінше, аутодеструктивті мінез-құлық – баланың өз-өзіне қауіп келтіретін әрекеттерге саналы не бейсаналы түрде баруы. Мұндай әрекеттерге мыналар жатады — қолдарында немесе денесінің басқа бөліктерінде әдейі кесу, шымшу, жарақаттау, анорексия, булимия тәрізді тамақтанудан бас тарту немесе шамадан тыс тамақ ішу арқылы денсаулығын зияндау, темекі, алкоголь, есірткі заттарды тұтыну арқылы ағзасына зиян келтіру, өз денсаулығы мен өміріне қауіп төндіретін экстремалды әрекеттерге бару, өмірден кетуді ойлау, өзіне қол салу әрекетіне бару. Бұл белгілер әр баланың жеке ерекшелігіне, темпераментіне, жас ерекшелігіне байланысты әртүрлі формада және дәрежеде көрінуі мүмкін. Аутодеструктивті мінез-құлық күрделі және көпқырлы мәселе. Оның пайда болуына бір ғана себеп емес, бірқатар әлеуметтік, психологиялық және биологиялық факторлар әсер етеді. Отбасындағы тұрақсыздық, ата-ананың балаға жеткіліксіз көңіл бөлуі, ата-ана арасындағы жиі жанжалдар, зорлық-зомбылық, ата-ананың алкоголь немесе есірткі заттарға тәуелділігі, ажырасу, эмоционалды жылылықтың болмауы баланың ішкі дүниесін жарақаттап, өзіне зиян келтіру әрекетіне итермелеуі мүмкін. Баланың эмоционалды тұрақсыздығы, өзін-өзі төмен бағалау, ішкі қорқыныш, үрей, депрессия, жалғыздық сезімі, күйзеліс, стресстік жағдайлар аутодеструктивті мінез-құлыққа әкеледі. Мектептегі буллинг, құрдастарымен қарым-қатынастың бұзылуы, әлеуметтік оқшаулану, қоғамдағы нормаға сай келмейтін үлгі-өнеге бала мінез-құлқының бұрмалануына ықпал етеді. Зиянды контент, өзіне қол салуға үндеу, агрессивті ойындар, баланың психикасын бұзатын бейнелер мен идеялар, дұрыс бағыт берілмеген интернет кеңістігі де аутодеструкция қаупін арттырады. Кейде баланың темпераменті, жүйке жүйесінің ерекшеліктері, тұқымқуалаушылық факторлар да өзін-өзі зақымдау әрекетіне бейімдік тудыруы мүмкін. Баланың аутодеструктивті мінез-құлқы оның денсаулығына, психологиялық жай-күйіне, әлеуметтік ортада бейімделуіне зиян келтіреді. Ең ауыр салдары – суицид. Суицидтік әрекеттер жиі қайталанса немесе алдын алу шаралары дер кезінде қабылданбаса, бала өмірімен қоштасуы мүмкін. Сонымен қатар, мұндай мінез-құлық баланың тұлғалық дамуын тежейді, өмірлік перспективаларын тарылтады, өзін-өзі бағалауын төмендетеді. Баланың мектептегі үлгерімі, құрдастарымен қарым-қатынасы нашарлайды, болашақта түрлі тәуелділіктерге, құқықбұзушылықтарға бейім болу қаупі артады. Аутодеструктивті мінез-құлықтың алдын алу – бала денсаулығы мен дамуына жағымды орта қалыптастыру, суицидтік ойлардың пайда болуына жол бермеу, баланы әлеуметтік қолдаумен қамту, психологтардың, педагогтардың және ата-аналардың бірлескен жұмысы арқылы жүзеге асады. Алдын алу шаралары уақытылы қолға алынған жағдайда, бала өзін қауіпсіз сезініп, ішкі күйзелістерімен күресуге қажетті дағдыларды меңгереді. Отбасылық тәрбие – бала дамуының негізі. Ата-аналардың балаға деген мейірімділігі, қолдауы, түсіністік танытуы, ашық әңгімелесу, эмоционалды жақындық – аутодеструктивті мінез-құлықтың алдын алу шараларындағы басты тетік. Баланы тыңдау, оның сезімдері мен эмоцияларын құрметтеу, сынға алмай, түсінуге тырысу, ата-ана мен бала арасында сенімгерлік қарым-қатынас орнату қажет. Балаға шекаралар мен ережелерді түсіндіру, неліктен бір әрекетке тыйым салынғанын сабырмен түсіндіру, жазалау мен қорқыту емес, ынталандыру арқылы баланы жауапкершілікке үйрету керек. Отбасылық демалыс, саяхат, спорт, шығармашылық секілді ортақ қызығушылықтар бала мен ата-ана қарым-қатынасын нығайтып, сенімділік пен сүйіспеншілік сезімдерін оятады. Ата-ана өз үлгісімен дұрыс мінез-құлық көрсетсе, бала да содан тәлім алады. Мектеп – баланың көп уақытын өткізетін маңызды әлеуметтік орта. Педагогтар мен мектеп психологтары аутодеструктивті мінез-құлықтың алдын алуда жетекші рөл атқарады. Мектептерде психологтар балалармен жеке және топтық консультациялар жүргізіп, олардың эмоциялары мен мәселелерін тыңдап, қолдау көрсетуі қажет. Психолог баланың мінез-құлық өзгерістерін ерте байқап, тиісті шаралар қабылдай алады. Мектеп әкімшілігі мен мұғалімдер буллингке нөлдік төзімділік қағидасын ұстанып, қорлаудың кез келген түрін болдырмауға тиіс. Буллинг алдын алынса, бала өзін қауіпсіз сезінеді және аутодеструктивті әрекеттерге аз бейімделеді. Мектеп бағдарламасына эмоцияларды тану, күйзелісті басқару, жанжалдарды бейбіт жолмен шешу, достық пен ынтымақтастық құндылықтарын насихаттау сияқты сабақтар енгізу аутодеструкцияның алдын алуға көмектеседі. Педагогтарды балалардың психологиялық ерекшеліктері мен мінез-құлық өзгерістерін тануға оқыту керек. Мұғалімдер ерте кезеңде баланың жан айқайын байқап, ата-аналарға, психологтарға хабарлай алатындай білімі мен дағдысы болуы қажет. Психологтар мен психотерапевттер – аутодеструктивті мінез-құлықтың алдын алу мен түзету шараларында негізгі мамандардың қатарында. Психологтар мінез-құлық өзгерістерін анықтап, баланың эмоциялық жай-күйін бағалап, қажетті көмек түрін таңдайды. Арнайы психотерапиялық әдістемелерді қолдану, арт-терапия, ойын терапиясы, когнитивті-мінез-құлықтық терапия арқылы бала ішкі жан дүниесін ашып, теріс эмоцияларын конструктивті түрде шығаруды үйренеді. Психолог ата-аналарға, педагогтарға кеңес беріп, баламен қалай әрекет ету керек екенін түсіндіреді, кедергілерді қалай еңсеруге болатынын көрсетеді. Интернет пен әлеуметтік желілер заманында балалар аутодеструктивті мінез-құлық туралы ақпаратқа оңай қол жеткізеді. Зиянды контент, суицидті насихаттайтын топтар, агрессивті ойындар бала психикасына теріс ықпал етеді. Сондықтан ата-аналар мен педагогтар балаларға интернетті қауіпсіз пайдалану ережелерін үйретіп, қандай сайттардан аулақ болу керектігін түсіндіріп, ақпараттың шынайылығын тексеру тәсілдерін көрсетуі тиіс. Компьютер, смартфон, планшеттерде ата-ана бақылауы функцияларын қосып, балалардың интернетте өткізетін уақытын шектеу, қауіпті сайттарды бұғаттау, зиянды контентті сүзу қажет. Балаларға арналған сенім телефондары, психологиялық көмек чаттары, онлайн кеңес беру қызметтері – аутодеструктивті мінез-құлықтың алдын алудағы жаңа құралдар. Қоғамдық ұйымдар, үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) және еріктілер баланы қолдаудың қосымша ресурстары бола алады. Олар суицидтің алдын алу, стрессті басқару, эмоцияны бақылау туралы ақпараттық кампаниялар жүргізіп, көпшілікке жеткізіп, балалар мен ата-аналарды ақпараттандырады. Спорттық, мәдени, шығармашылық үйірмелерді қолдау арқылы балаларды пайдалы іс-әрекетке тарту, олардың өзін-өзі дамытуына жағдай жасап, әлеуметтік осал отбасыларды қолдау арқылы баланың қауіпсіз ортада өсуіне мүмкіндік туғызады. Дағдарыс орталықтары – эмоционалды қиындықтарға тап болған балалар мен жасөспірімдерге жедел көмек көрсететін орындар. Мұндай орталықтарда кез келген уақытта телефон шалу, чатқа жазу арқылы қолдау алу мүмкіндігі. Балалар өз сезімдерімен, уайымдарымен бөліскенде құпия сақталатынына сенімді болса, ашық бола бастайды. Дағдарыс орталығының мамандары баланың өзіне зиян келтіру қаупі анықталса, ата-ана, мектеп, құқық қорғау органдары мен медициналық қызмет өкілдерімен байланыс орнатуға әзір болады. Аутодеструктивті мінез-құлық кейде психиатриялық бұзылыстармен, мысалы депрессия, биполярлық бұзылыс, мазасыздықпен қатар жүруі мүмкін. Мұндай жағдайларда психиатр немесе дәрігер-психотерапевт медикалық емдеуді тағайындап, қажет болғанда психофармакологиялық дәрілерді қолдануға кеңес береді. Медициналық емдеу психотерапиямен, әлеуметтік қолдаумен үйлескенде ғана оң нәтиже береді. Әлеуметтік-экономикалық жағдай бала дамуына тікелей ықпал етеді. Кедейшілік, жұмыссыздық, әлеуметтік қолдаудың жеткіліксіздігі – аутодеструкция қаупін арттырады. Сол себепті отбасыларға әлеуметтік көмек көрсету, жұмыс орындарын ашу, тегін медициналық және психологиялық қызмет ұсыну арқылы балаға қолайлы орта жасау. Қолжетімді әрі сапалы білім беру, кәсіптік бағдарлау, балалардың қабілеттерін ашуға мүмкіндік беретін кең ауқымды жобалар баланың өзін табуына және өмірден мән іздеуіне көмектеседі. Ұлттық дәстүрлер, мәдени құндылықтар, рухани тәрбиені насихаттау балалардың аутодеструктивті мінез-құлқынан сақтандыруға септігін тигізеді. Отбасылық құндылықтар, сыйластық, үлкенді құрметтеу, адамгершілік нормалары балаға ішкі тірек болады. Ұлттық өнер, әдебиет, музыка, театр, қолөнер – балалардың рухани әлемін байытып, өмірдің мәнін түсінуге жәрдемдеседі. Аутодеструктивті мінез-құлықтың алдын алуда қыздар мен ұлдардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Гендерлік стереотиптер, гендерлік кемсітушілік, қыздарды әлсіз етіп көрсету, ұлдарды эмоцияларын жасыртуға міндеттеу – бұл да аутодеструкцияның пайда болуына әсер етуі мүмкін. Сол себепті гендерлік теңдік, эмоционалды еркіндік қағидаттарын насихаттау маңызды. Мектептерде, білім беру мекемелерінде педагогикалық-психологиялық мониторинг жүйесін енгізу қажет. Бұл жүйе балалардың эмоционалды жағдайы, мінез-құлқының өзгерістері, оқудағы үлгерімі жайлы деректерді жинап, талдауға мүмкіндік береді. Мониторинг арқылы тәуекел топтағы балалар дер кезінде анықталып, тиісті көмек көрсетіледі. Аутодеструктивті мінез-құлықтың алдын алу шаралары ғылыми негізделген болуы тиіс. Психология, педагогика, әлеуметтану, психиатрия салаларында зерттеулер жүргізіп, статистикалық мәліметтерді талдап, озық тәжірибелерді жинақтап, ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, алдын алу бағдарламаларын жетілдіру қажет. Қоғамда аутодеструктивті мінез-құлық жайлы түсінік қалыптастыру, оның салдары мен себептері туралы ақпарат тарату – алдын алу іс-шараларының маңызды бөлігі. БАҚ, әлеуметтік желілер, қоғамдық шаралар арқылы халықтың назарына осы мәселені жеткізіп, ата-аналарды, жастарды, педагогтарды, медицина қызметкерлерін хабардар ету қажет. Позитивті психологияның негізгі идеясы – адамның күшті жақтарын дамыту, өмірден мән табуға бағыттау. Балаларды өз қабілеттерін танып, мақсаттарын айқындауға, қиындықтарды еңсеруді үйренуге бейімдеу – аутодеструкцияның алдын алуда маңызды қадам. Позитивті ойлау, өзін-өзі қолдау, оптимизм, резильенттілік дағдыларын қалыптастыру теріс мінез-құлықтың алдын алады.
