ШЫМКЕНТТЕ КИБЕРБУЛЛИНГКЕ ҚАРСЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КҮНІНЕ ОРАЙ ІС-ШАРА ӨТТІ
Мектептегі зорлық-зомбылық пен қорлауға, оның ішінде кибербуллингке қарсы Халықаралық күніне орай, ҚР Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Шымкент қаласы бойынша өкілі, Шымкент қаласының бала құқықтары жөніндегі өңірлік уәкілімен бірлесіп, «Оқушылар сарайы» ғимаратында «Оқытыңыз, үйретіңіз және жауапкершілікті қорғаңыз. Жастар барлығы үшін қауіпсіз, әділетті оқу ортасын қалайды» атты іс-шара өткізді.
Іс-шараға қаламыздағы мектеп ұстаздарымен бірге Шымкент қаласы полиция департаментінің кәмелетке толмаған істер жөніндегі инспекторы полиция подполковнигі Нұрсұлтан Жамбаев қатысты. Онда, мектептегі зорлық-зомбылық пен қорқытуға, соның ішінде кибербуллингке жол бермеу жөніндегі мәселелер талқыланды. Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы Конституциялық заңының 10-бабына сәйкес, ҚР Адам құқықтары жөніндегі уәкіл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын ілгерілету және көтермелеу жөніндегі ақпараттық науқандар мен жобалар шеңберінде мемлекеттік органдармен, қоғамдық бірлестіктермен және өзге де ұйымдармен өзара іс-қимыл жасайды. Бүгінгі күнде әлем бойынша оқу орындарында оқушылар арасында буллинг құбылысы белең алуда. Буллинг – бір немесе бірнеше адамның басқа оқушыны жүйелі түрде қорлап, кемсітуі, қорқытуы, мазақ етуі, психологиялық немесе физикалық қысым көрсетуі. Бұл мәселе тек дамушы емес, дамыған мемлекеттерде де өзекті болуда. Қазақстан үшін де буллинг бөгде құбылыс емес. Өкінішке қарай, еліміздегі мектептерде, соның ішінде Шымкент қаласындағы білім беру мекемелерінде де оқушылар арасында буллинг орын алатыны жасырын емес. Буллинг – негізінен оқушылардың бір-біріне жүйелі түрде көрсететін психологиялық, эмоционалдық және кейде физикалық зорлық-зомбылығы. Бұл құбылыс мектептегі тәрбие мен оқыту үдерісіне кері әсер етеді. Буллингке ұшыраған бала өзін төмен санап, қорқыныш, уайым, күйзеліс сынды теріс сезімдерді бастан кешіреді. Ұзақ мерзімді перспективада буллинг құрбыларының өзін-өзі бағалауы төмендейді, оқу үлгерімі құлдырайды, тіпті өзіне-өзі қол жұмсау деңгейіне дейін жетуі мүмкін. Бұдан бөлек, буллинг жалпы мектеп ахуалын нашарлатып, білім беру сапасына да ықпал етеді. Шымкент – Қазақстанның оңтүстігіндегі халқы тығыз қоныстанған, қарқынды дамып келе жатқан ірі мегаполис. Қалада оқушылар саны көп болғандықтан, олардың арасында буллинг қаупі де көбейеді. Әсіресе жасөспірімдер арасында топтық қатынастардың теріс сипаты, тіл тигізу, интернеттегі кибербуллинг белгілерінің көбеюі алаңдаушылық туғызады. Мұндай жағдайда алдын алу шараларының болуы – аса маңызды. Буллингтің алдын алу – бұл жүйелі, кешенді және көпқабатты іс-әрекеттер жиынтығы. Ол тек мектеп әкімшілігінің немесе мұғалімдердің ғана міндеті емес, ата-аналар, қоғамдық ұйымдар, жергілікті билік органдары, психологтар мен әлеуметтанушылар, БАҚ өкілдері секілді барлық мүдделі тараптардың бірлескен күш-жігерін талап етеді. Шымкенттегі оқушылар арасындағы буллингтің алдын алу шараларының негізі – мектеп ортасын қауіпсіз, сенімді әрі сыйластыққа толы кеңістікке айналдыру. Буллингтің алдын алу мектептің тәрбие жүйесіне терең интеграциялануы тиіс. Яғни мектеп бағдарламасында, сынып сағаттарында, ата-аналар жиналыстарында, қоғамдық шараларда буллинг тақырыбы тұрақты түрде көтеріліп, оның салдары мен алдын алу әдістері талқылануы керек. Мектеп – бала тәрбиесінің басты алаңы. Мұғалімдер мен мектеп әкімшілігі оқушылар арасындағы қарым-қатынасқа зер сала отырып, буллингті дер кезінде анықтап, алдын алуы тиіс. Шымкенттегі кейбір мектептерде буллингке қарсы арнайы стратегиялар, ережелер, тәртіп кодекстері әзірленуде. Мұндай құжаттар оқушыларға бір-біріне деген құрметпен қарауға үндейді, ортақ құндылықтарды қалыптастырады. Мұғалімдер буллингтің белгілерін бірден аңғарып, онымен қалай күресу керектігін білуі керек. Педагогтарды бұл мәселеде оқыту, семинарлар мен тренингтер өткізу – мектеп әкімшілігінің міндеті. Оқушылардың мінез-құлқында өзгерістер пайда бола қалған жағдайда мұғалімдер бұл туралы психолог пен әлеуметтік педагогқа хабарлап, бірігіп әрекет етеді. Мектептің ішкі тәртібі бойынша буллингке жол бермеу, оны қатаң жазалау және түзету механизмдері қарастырылуы керек. Егер оқушы ережені бұзып, қатарластарын қорласа, мектеп осы оқиғадан сабақ алып, кінәліні жазаға тартумен қатар, түзету жұмыстарына да басымдық бергені жөн. Сынып жетекшілері оқушылар арасында достық, ынтымақтастық, өзара көмек қағидаларына негізделген орта құруға атсалысады. Командалық ойындар, бірлескен жоба жұмыстары, еріктілер қозғалысы, мәдени іс-шаралар арқылы оқушылар бір-бірімен танысып, түсінісіп, құрмет көрсетуді үйренеді. Мектеп психологтары мен әлеуметтік педагогтар – буллингтің алдын алудағы негізгі кәсіби мамандар. Олар оқушылардың психологиялық ахуалын жіті қадағалап, қиын жағдайларда қолдау көрсету үшін дайын болуы керек. Психолог оқушылардың эмоциялық жағдайын, мінез-құлқындағы ауытқуларды ерте кезеңде анықтап, буллинг құрбылары мен буллерлерді (қорлаушыларды) тез тануға мүмкіндік алады. Ол үшін арнайы сауалнамалар, тесттер, әңгімелесу әдістері қолданылады. Буллинг құрбыларына арнайы психологиялық көмек қажет. Терапия, тұлғалық өсу тренингтері, өзін-өзі бағалауды қалпына келтіру жұмыстары – буллинг зардаптарын азайтуға септігін тигізеді. Ал буллерлерге агрессивті мінез-құлықтың түпкі себептерін анықтап, тиісті түзету жұмыстарын жүргізу маңызды. Психолог пен әлеуметтік педагог ата-аналарды да оқытуы керек. Ата-аналар бала бойындағы өзгерістерді ерте байқаса, мұндай оқиғалардың алдын алу жеңілдейді. Жиналыстар, консультациялар, ата-аналарға арналған тренингтер отбасы мен мектеп ынтымақтастығын нығайтады. Буллингтің алдын алу ісінде ата-аналар белсенділік танытуға тиіс. Егер бала үйде зорлық-зомбылықтың кез келген түрін көрсе (психологиялық не физикалық қысым), ол кейін мектепте де басқаларға сондай әрекет жасауы мүмкін. Отбасының ішкі ахуалы мен тәрбие беру стилі бала мінез-құлқының қалыптасуына тікелей әсер етеді. Ата-аналар баламен ашық әңгімелесіп, оның көңіл-күйін, достарын, мектептегі жағдайларын біліп отыруы керек. Егер бала буллинг құрбасы болса, оған қолдау көрсету, мектеп әкімшілігіне және психологқа хабарласу қажет. Баланы сыйластыққа, кешірімділікке, түсіністікке тәрбиелеу ата-ананың міндеті. Бала айналасындағыларды құрметтеуді үйренсе, ол ешкімді кемсітіп, қорламайды. Сондай-ақ буллинг құрбасы болу жағдайында өзін-өзі қорғау әдістерін біледі, көмекті дер кезінде іздейді. Ата-аналар өз балаларының құқықтарын, мектептегі тәртіп ережелерін білсе, кез келген теріс жағдайды дер кезінде шешуге мүмкіндік болады. Егер буллинг орын алса, ата-ана заңды тұрғыда баланың мүддесін қорғай алады. Шымкенттегі буллинг мәселесіне қоғам өкілдері де атсалысуы қажет. Үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ), еріктілер қозғалыстары, жастар бірлестіктері ақпараттық-насихат жұмыстарын жүргізіп, оқушыларды буллингке қарсы күреске жұмылдыруы мүмкін. ҮЕҰ өкілдері мектептерде буллинг тақырыбында дәрістер оқып, интерактивті тренингтер өткізеді. Бұл шаралар оқушыларға буллингтің салдары мен одан қорғану тәсілдерін түсіндіреді. Жастар арасында танымал әлеуметтік желілер арқылы буллингке қарсы флешмобтар, челлендждер ұйымдастырып, құрдастарына көмектесу мәдениетін қалыптастыруға болады. Сондай-ақ блогерлер, танымал тұлғалар бұл мәселеге көңіл бөліп, өз аудиториясына ой салуы тиіс. Цифрландыру дәуірінде оқушылардың көпшілігі интернетте уақыт өткізеді. Өкінішке қарай, буллингтің бір түрі – кибербуллинг те интернет арқылы іске асады. Мектептер мен жергілікті билік органдары интернет кеңістікте де қауіпсіз орта қалыптастыруға күш салу керек. Оқушыларға интернеттегі қарым-қатынас мәдениеті, жеке мәліметтерді қорғау, бейтаныс адамдармен байланысты шектеу туралы үйрету – кибербуллингтің алдын алудағы маңызды қадам. Оқушылар буллинг жағдайын мұғалімге, психологқа немесе арнайы ашылған сенім телефонына, интернет-порталға хабарлай алатын жүйе құру керек. Бұл жүйе тез әрекет етуге көмектеседі. Мектеп әкімшілігі оқушылар көп қолданатын ортақ интернет желілерінде, топтарда қандай материалдар таралатынын бақылап, қорлайтын, кемсітетін контентті дер кезінде өшіріп, мұндай әрекеттерді жазалау тетіктерін енгізуі тиіс. Буллингтің алдын алу үшін мектепте жағымды психологиялық ахуал қалыптастыру шешуші рөл атқарады. Оқушыларды мектептің бір үлкен отбасы екеніне сендіру, әрбір баланың қадірлі, құрметті екенін ұғындыру қажет. Сыныптар арасында достықты нығайту үшін бірлескен жобалар, мәдени шаралар өткізу. Мысалы, спорттық жарыстар, өнер фестивальдері, қайырымдылық концерттері арқылы оқушылар бір-біріне қолдау көрсетуді үйренеді. Медиация – қақтығыстарды үшінші тараптың араласуымен шешу тәсілі. Мектеп ішінде оқушылар арасындағы келіспеушілікті бейтарап медиатор мұғалімдер, психологтар арқылы шешу – агрессияның өршуін болдырмайды. Үздік оқушыларды, белсенді, шығармашыл, адамгершілік қасиеттерімен көзге түскен жастарды мадақтау, сый-құрмет көрсету – басқаларға үлгі. Мұндай мәдениет қалыптасқанда оқушылар бірін-бірі көтермелейді, кемсітпейді. Буллингтің алдын алу үшін заңнаманы жетілдіру де маңызды. Қазақстанда балалардың құқықтарын қорғау туралы заңдар бар, бірақ буллинг ұғымын, оны жою шараларын, жауапкершілік түрлерін нақтылау қажет. Шымкенттегі жергілікті органдар құқықтық актілерге сүйене отырып, нақты нұсқаулықтар, ережелер қабылдай алады. Буллингпен күрес бүкіл әлемде жүргізіліп жатқандықтан, Шымкент қаласындағы білім беру мекемелері халықаралық тәжірибені пайдалана алады. Мысалы, Скандинавия елдерінде «Antibullying» бағдарламалары, АҚШ-тағы «Olweus Bullying Prevention Program», Ұлыбританиядағы «Kidscape» сияқты ұйымдардың тәжірибесін зерделеп, жергілікті жағдайға бейімдеу тиімді. Халықаралық семинарлар, тәжірибе алмасу шаралары, ортақ білім беру жобалары буллингтің алдын алуға үлес қосады. Шымкенттегі оқушылар арасындағы буллингтің алдын алу шаралары – қоғамның, білім беру мекемелерінің, ата-аналардың, психологтар мен әлеуметтік қызметкерлердің, құқық қорғау органдарының және үкіметтік емес ұйымдардың бірлесе атқаратын жауапты ісі. Буллинг құбылысын жою оңай емес, бірақ оны азайтуға, тіпті түбегейлі тоқтатуға бағытталған жүйелі, кешенді шаралар бар. Олардың ішінде мектептің ішкі тәртіп кодексін күшейту, педагогтарды оқыту, психологтың белсенді жұмыс істеуі, ата-аналармен ынтымақтастық, қоғамдық ұйымдар мен жастар бірлестіктерінің қатысуы, ақпараттық технологияларды дұрыс пайдалану, заңнаманы жетілдіру сияқты қадамдар айрықша мәнге ие. Буллингсіз мектеп – бұл сыйластыққа, түсіністікке және өзара құрметке толы орта. Ондай ортада оқушылар өздерін қауіпсіз сезінеді, шығармашылық қабілеттерін дамытып, білімге деген қызығушылығын арттырады. Нәтижесінде, бұл тек бір қаланың немесе бір мектептің ғана емес, тұтастай елдің рухани-мәдени өркендеуіне, болашақ ұрпақтың сапалы қалыптасуына оң ықпал етеді. Шымкенттегі буллингті алдын алу шаралары осы биік мақсатқа қадам-қадаммен жақындауға көмектеседі.
