САЛА МАМАНДАРЫ ТҮРКІСТАНДЫҚ ОҚУШЫЛАРМЕН КЕЗДЕСТІ
Сыбайлас жемқорлық – адамзат тарихындағы ең көне және ең күрделі мәселелердің бірі. Ол мемлекеттер мен қоғамдар дамыған сайын, әртүрлі формада көрініс тауып, әлеуметтік және экономикалық процестерге теріс әсер етіп отырды. Сыбайлас жемқорлықтың тарихын зерттеу арқылы оның себептері мен салдарын, сондай-ақ оны жеңу жолдарын түсінуге болады. Сыбайлас жемқорлықтың алғашқы белгілері адамзат қоғамының алғашқы даму кезеңдерінде пайда болды. Ежелгі Месопотамия, Египет, Грекия және Рим сияқты мемлекеттерде мемлекеттік қызметкерлер мен шенеуніктердің пара алу фактілері орын алған. Мысалы, көне Римде мемлекеттік лауазымды тұлғалардың пара алуын заңсыз деп санаған, алайда оларды жазалау механизмі әлсіз болды. Орта ғасырларда сыбайлас жемқорлықтың деңгейі тағы да жоғарылады. Еуропа мен Азияда феодализмнің қалыптасуымен байланысты, жергілікті билеушілер мен лауазымды тұлғалар өз қызметтік міндеттерін жеке мүдде үшін пайдаланды. Пара алу мен жемқорлық қоғамның әртүрлі деңгейлерінде, әсіресе, құқық қорғау жүйесінде кеңінен тарады.
Жаңа заманда сыбайлас жемқорлықтың көріністері саяси және әлеуметтік өзгерістермен тығыз байланысты болды. 18-19 ғасырларда, әсіресе, капитализмнің қалыптасуымен, мемлекеттік басқару жүйесінің күрделенуімен және халықтың құқықтық санасының артуымен сыбайлас жемқорлық жаңа формаларда пайда бола бастады. Бұл кезеңде мемлекеттік лауазымдарды иемдену, бюджеттік қаражаттарды жымқыру және саяси мүдделер үшін пара алу сияқты әрекеттер кеңінен тарады. XX ғасырда сыбайлас жемқорлық мәселесі халықаралық деңгейде кеңінен қарастырылды. Бірқатар елдерде жемқорлыққа қарсы заңнамалар мен механизмдер енгізілді. 1977 жылы АҚШ-тың «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңын» қабылдауы халықаралық сыбайлас жемқорлықты жою жолындағы маңызды қадам болды. Бұл заң шетелде пара беруді заңсыз деп тану арқылы сыбайлас жемқорлықтың халықаралық аспектілеріне назар аударды. 1990-шы жылдары халықаралық ұйымдар, соның ішінде БҰҰ, Еуропалық Одақ және Халықаралық валюта қоры сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске белсенді араласа бастады. 2003 жылы БҰҰ-ның «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясы» қабылданды, бұл халықаралық қоғамда сыбайлас жемқорлықпен күресудің құқықтық негізін нығайтты. XXI ғасырда сыбайлас жемқорлық жаңа формаларға ие болды, әсіресе, ақпараттық технологиялардың дамуы мен жаһандану процесі жағдайында. Интернет пен цифрландыру жемқорлық әрекеттерін жүзеге асырудың жаңа жолдарын ашты. Ақпараттың ашықтығы мен қолжетімділігі, сондай-ақ электрондық үкіметтің енгізілуі жемқорлықты азайтуға бағытталған тиімді құралдар болып табылады. Алайда, әлем бойынша сыбайлас жемқорлық деңгейі әлі де жоғары. Халықаралық ұйымдар мен мемлекеттер арасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте ынтымақтастықтың маңызы артып келеді. Қазіргі кезде көптеген елдерде сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру, заңнаманы жетілдіру, қоғамда ашықтықты қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдануда. Сыбайлас жемқорлықтың тарихы – адамзат қоғамының даму тарихымен тығыз байланысты. Оның көріністері әр кезеңде өзгеріп, жаңа формаға ие болып отырды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес – мемлекеттік және қоғамдық деңгейде шешуді талап ететін мәселе. Тек қана заңнамалық шаралар мен халықаралық ынтымақтастықтың арқасында сыбайлас жемқорлықты жоюға қол жеткізу мүмкін болады. Қазақстанда да бұл мәселеге ерекше назар аударылып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың негізі қалануда, алайда қоғамдық сана мен мәдениеттегі өзгерістер де маңызды рөл атқарады. Сондықтан бүгінде елімізде аталған түйткілдің алдын алу мақсатында ақпараттық-насихат жұмыстары кеңінен жүргізіліп келе жатыр. Мәселен, жуырда Түркістан қаласындағы Б.Момышұлы атындағы жалпы орта мектебінде «Жастар арасындағы алаяқтық және құқықбұзушылық, қаржы пирамидасына қарсы күрестің, вандализмнің, алдын алу», «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес», «Мемлекеттік рәміздер — ұлттық құндылық» тақырыптары бойынша ақпараттық — насихаттық топтың кездесуі өтті. Іс-шараға мектеп оқушылары қатыстып, қоғамдағы тәртіптің жай-күйі бойынша бейнероликтер көрсетіліп, мәліметтер берілді. Жиналысқа Түркістан қаласы әкімдігі Ішкі саясат бөлімі “Жастар ресурстық орталығы” КММ-нің инспектор мамандары Салтанат Ержанқызы, Жансая Мұхаметжанқызы, Түркістан ҚПБ ЖПҚ ЮПТ УПИ Полиция аға лейтенанты Алтынбек Бексұлтан Алтынбекұлы, мектеп директоры Пошанова Айгерім Парсаханқызы, директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары Айтуреев Болат Жарылкасынович қатысты. Кездесу барысында бірқатар маңызды тақырыптар бойынша құнды кеңестер айтылды. Спикерлердің сөзінше, сыбайлас жемқорлық – қоғамда орын алатын күрделі және көпқырлы проблема. Ол тек заңнамалық құқық бұзушылықтармен шектелмей, сонымен қатар әлеуметтік, экономикалық және саяси салаларда теріс әсерін тигізеді. Сыбайлас жемқорлықтың зардаптары көпшілікке белгілі, бірақ олардың терең әрі кең ауқымда қарастырылуы маңызды. Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық әсері ең айқын және ауыр зардаптардың бірі болып табылады. Мәселен, инвестиция азаяды. Сыбайлас жемқорлық деңгейі жоғары елдерде шетелдік инвестицияларды тарту қиынға соғады. Инвесторлар сенімділік, құқықтық қорғау және нарықтың ашықтығын іздейді. Егер бұл шарттар орындалмаса, экономика тоқтап, жұмыс орындары саны азаяды. Ресурстардың тиімділігі төмендейді. Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік бюджеттің тиімді жұмсалуына кедергі келтіреді. Қаражаттар пара алуға жұмсалуы мүмкін, бұл қоғамдық инфрақұрылымның, білім беру мен денсаулық сақтау жүйелерінің дамуына теріс әсер етеді. Шығындардың артуына себепші болады. Яғни мемлекеттік сатып алу, құрылыс, және басқа да салада пара беру фактілері орын алғанда, шығындар көбейеді. Бұл мемлекет үшін қосымша қаржылық жүктеме болып табылады. Сыбайлас жемқорлық қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті тереңдетеді. Сыбайлас жемқорлыққа байланысты мемлекеттік қызметтер мен ресурстардың бөлінуі әділетсіз болады. Байлар мен жемқорлық әрекеттерін жүзеге асыратын адамдар өз мүдделеріне қол жеткізеді, ал кедейлер мен әлеуметттік әлсіз топтар құқығынан айырылады. Қоғамдық сенім жоғалады. Сыбайлас жемқорлық халықтың мемлекеттік органдар мен билікке деген сенімін төмендетеді. Азаматтар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің жоқтығына, немесе оның сылбыр жүргізілетініне наразы болады, бұл қоғамда наразылық туындатады. Білім беру мен денсаулық сақтау салаларының дамуы тежеледі. Сыбайлас жемқорлық білім беру мен денсаулық сақтау жүйесіне теріс әсер етеді. Мысалы, пара беру арқылы жоғары білім алу немесе сапалы медициналық қызмет көрсету сияқты әрекеттер халықтың құқықтарына нұқсан келтіреді. Сыбайлас жемқорлықтың саяси салдары да маңызды. Өйткені сыбайлас жемқорлықтың жоғары деңгейі саяси жүйені әлсіретеді. Халықтың наразылығы, саяси партиялардың арасында алауыздық және әлеуметтік қозғалыстардың күшеюі қоғамда тұрақсыздық тудырады. Сыбайлас жемқорлық демократиялық принциптерді бұзады, өйткені билік өз мүдделерін қорғау үшін заңдарды бұрмалап, азаматтардың құқықтарын шектейді. Бұл халықтың саяси процестерге қатысуына кедергі келтіреді. Елдің халықаралық беделдің төмендеуіне себеп болады. Яғни сыбайлас жемқорлық деңгейі жоғары елдер халықаралық аренада өз беделін жоғалтады. Халықаралық ұйымдармен, инвесторлармен, және серіктестермен ынтымақтастық қиындайды. Сыбайлас жемқорлықтың зардаптары кең ауқымды және терең. Экономикалық шығындардан әлеуметтік теңсіздікке, саяси тұрақсыздыққа дейінгі әсерлері қоғамның дамуына кедергі келтіреді. Сыбайлас жемқорлықпен күрес – қоғам мен мемлекет үшін маңызды міндет. Тек заңнаманы жетілдіру, қоғамдық бақылауды күшейту және азаматтық сананы арттыру арқылы сыбайлас жемқорлықтың теріс салдарларын жоюға болады. Әрбір азамат сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұрып, әділеттілік үшін күресуге міндетті.
