Сөз мағынасын бұзғандарды жазалау керек
«Қазақ әдебиетінде» (№7,2013) шыққан Бекболат Әдетовтың «Тағы да тілдегі түйткілдер туралы» атты мақаласын оқыған соң көңілімді көптен бері мазалап жүрген ойлар бұрынғыдан да бетер толқытып, осы мақаланы жазуға мәжбүр етті. Автор өте қисынды пікір айтқан, сонымен бірге бүгінде мақал түріне айналған кейбір астарлы тіркестердің мән-мағынасына қарамай, жөн-жосықсыз пайдаланып жүргенімізді һәм олардан арылуға еш құлық танытпайтынымызға реніш білдіріпті. Бекеңнің көтерген мәселесі де, көңіл қынжылысы да орынды.
Расында, бүгінде көпшілігіміз той-жиындарда да, салтанатты басқосуларда да, тіпті телеарналар мен газеттерде де, кітаптарда да бей-берекет сөйлейтін, жазатын болдық. Бей-берекет – берекені қашырған дегенді білдірсе, оған сөз берекесін кетіріп айтылған әңгіме де, шимай-шатпақпен жазылған шығарма да жатады. Оған қоса, сөздің мәнісін ұқпай, кері теңеуді дұрыс теңеу мағынасына айналдырып қолданатын адамды да — бей-берекет сөйлейтін, жазатын кісі деп қарауымызға болады. Бұл – айтқан сөздерінің үйлесімдігін сақтамай, қалай болса сөйлей беретін шешенге де, сөйлемдерді дұрыс құрай алмайтын жазушыға да, сөз мәйегін орынды қолдана алмайтын көп оқыған зиялыға да қатысты нәрсе. Иә, бұл мәселе бойынша Бекең біраз мысалдар келтіріп, түсінген адамға көп ой салардай пікір білдірген. Сондықтан да сөзімді соза бермей, сол мақаланы оқығаннан кейін санамды сансыратқан ойларымды жазбалауға көшейін.
Неге екені белгісіз, жоғарыдағы мақалада жазылған «тәте» сөзі – Қазақ елінің әр аймағында әр түрлі қалыпта қолданылады. Қазақтың қаймағы бұзылмаған біздің Оңтүстікте ол сөз – жасы үлкен ағаларға арналған құрметті атау. Кішілер қыз-баласына қарамай, үлкен ағаларды, әсіресе туысқан ағаларын әлі күнге дейін осылай атайды. Ал қазақтығы оңтүстіктен бір мысқал да кем түспейтін Қызылорда жақта бұл атаумен жасы үлкен әйелдерді, қыздарды атайды. Бірақ осы атаудың нақты кімге арналатынын айшықтап, ендігі оның дұрыс-бұрыстығына талдау жасаудың да қажеті жоқ. Себебі Бекеңнің өзі жазғандай, бұл сөз әр тарапта әр түрлі мағынаға ауысып кеткен. Оның үстіне «тәте» деген қай жағынан қарасаң да, үлкенді құрметтеуге бағытталған қазақтың өз сөзі, әйтеуір кімге арналса да, бір мағынаны білдіреді. Ал бізді қынжылтатыны – кейбір білгіштердің телеарналар мен газет-жорналдарда, сондай-ақ кітаптарда бір мағынаны білдіретін төл сөздерді басқа мағынада да қолданып жүргені. Мәселен, «арма» деген сөзді алайық. Жетінші арнадан демалыс күндері түннің жарымында берілетін футболдан Ағылшын чемпионатының матчтарын жүргізетін екі қазақ комментаторы бар. Екеуі де ойын басталар алдында көрермендерге «Арма, ағайын, арма, ағайын!» деп сәлем береді. Бұл екеуінен басқа да жас журналистер осы сөзді көпшілікпен амандасудың тәртібі деп біле ме, қайдам, әйтеуір жаңалықтары мен хабарлары алдында көрермендерге «Арма, көпшілік!» деп сәлем береді. Мұндай үрдіс облыстық телеарналармен қатар республикалық каналдардан да жиі көрініс береді. Мен тележүргізушінің жұртқа осылай сәлем бергенін естігенде қатты қынжыламын. Содан ойлаймын, «мына жүргізуші түк білмейтін сауатсыз немесе сөз мәнісін ажырата алмайтын жетесіз» деп. Неге дейсіз бе?
Қазақта ер кісіге бір бөлек, әйел адамға бір бөлек сәлемдесетін ежелгі ғұрпы бар.
Егер әлгіндей жастар қалыпты сөзді басқаға бұрып, одан жаңаша мағына ойлап тапқылары келмесе, «Арма», «Армаңыз» деген сөз ежелден-ақ қазақтардың әйел адамға арнап берген сәлемін білдірген. Біз өзбектерге ұқсап, әйел затына «Ассалаумаағалейкум» деп сәлем бермейміз ғой. Оларға олай айтсақ, есуас адам көрінеміз. Ендеше, көпшілікпен әйелдерге арналған «арма» деген сөзбен амандасу, қатты айтсам, ешкім ренжімес, есуастықтың, надандықтың белгісі. Осы бір сөзді телеарналарға кім және қашан тықпалағанын білмеймін, кейбіреулерге көпшілікпен «арма» деп сәлемдесу – қалыпты жағдай болып кетті. Бәлкім қазақтың сөз қолданысына жаңа сүрлеу салғысы келетін «жаңа қазақтар» «Ассалаумаағалейкум», «Саламатсыздар ма?» деп амандасуды қиынсынып немесе намыстанып, тілімізге тың жаңалық енгізейін деді ме екен? Әлде олар алдарында отырған көпшіліктің бәрін тек әйелдер деп ойлай ма екен…
Жаңа ақпарат құралдарының ең құдіреттісі телеарналар дер едім. Сол телеарналарда аудармаларының «құты» қашқан сериалдармен бірге сөздері мен әуендерін естіген адамның аза бойын қаза қылатын әндер де тоқтаусыз беріледі. Содан ойлайсың, телеарналар еш нәрсенің парқына бармай-ақ, не болса соны көрсете береді екен ғой деп. Бірақ мынадай нарық заманында олар қаржылық есеппен осындай қадамға баратын шығар деген ой да жылт етеді көңілдің бір түкпірінен. Солай десек те, соңғы кезде тіліміздің шұбарланып, бұзыла түскеніне нақ осы телеарналар көбірек әсер етіп жатқаны ақиқат. Неге десеңіз, олардан қазіргі уақытта қаптап кеткен «жұлдыздардың» жиі берілетін әнсымақтары, ондағы шумақсымақ сөздері жас өскіндер түгілі үлкен кісілердің де саналарын сансыратып бітті. Өздерін композитор санайтын «керемет жұлдыздар» өз әндерінің сөздерін құдды бір кәнігі ақындардай өздері жазады. Сөзінде не ұйқасы, не мағынасы жоқ әндеріне ешкімнің тарапынан сын айтылмаған соң, қала берді, теледидардан көрсетіліп жатқан соң, білгенін ол істемегенде, кім істейді. Жуырда бір әнсымақты құлағым шалып қалды. Сүйгеніне қолы жетпеген бір жігіт боранмен алысып, қар ішін аралап жүр. Сірә, ол қар мен орманды шатастырып алса керек, әйтпесе, адам қар ішін аралаушы ма еді…
Содан соң жастарды өздеріне табындырып жүрген «Жігіттер» деген топтың «Бірімізге келіппіз, бір көруге жерікпіз…» деп басталатын кең тараған әні бар. Естуімше, мұның сөзін елімізге танымал бір ақын жазғанға ұқсайды. Біріншіден, «бірімізге келіппіз» деген тіркес болмайды қазақта. Екіншіден, Құданың құдіреті, біреуді көруге жерік болған адамды осы әннің сөзін жазған ақын мен «Жігіттер» тобындағы жігіттер көрмесе, басқа қазақтың көрмегеніне басыммен бәс тігемін. Жерік деген – екіқабат келіншектерге ғана тән нәрсе, оның не екенін кез келген адам біледі. Сонымен бірге ол басқа ешқандай балама сөзге келмейді. Бір газеттен белгілі спорт журналисінің футбол тақырыбына жазған мақаласында мынадай жолдарды оқып едім: «Атақты Месси ойын барысында қарсыластар қақпасына бірнеше мәрте шіреніп тұрып доп соққанымен, гол кіргізе алмады…» «Шіренді» деп біз көкірегі аспан тіреп, маңғаз қалыпта тұрған адамды айтамыз. Сонда алаңда алашапқын боп, жанұшырып жүрген футболшы қалай шіреніп тұрып доп тебеді екен…
«Осы күнде ақындар мен жазушылар тым көбейіп кетті-ау» деп кейде кейістік білдірсек, базбір белгілі қаламгерлер: «Көбейгені жақсы, жұрт өзіне керегін таңдап оқиды» дегендей уәж айтады. Көбейген жазушылар жұрт оқитын кітап жаза алса мақұл ғой. Хас таланттардың шығармалары оқылуы азайған мына заманда қолдарынан жазу келмесе де, мәстек көңілдерімен тұлпардың жалына жармасып, не желісі, не оқиғасы, не сөз шеберлігі жоқ, шимай-шатпаққа толы кітап жазғыштардың, қалам мен қағаздың, ең ақыры оқырманның обалына қалған жазушысымақтардың көбейгенінің несі жақсы. Жазған кітабын еш болмаса он адам қызығып оқымайтын базбір жолбикелер Жазушылар одағына өтіп алып, «Жазушымын» деп көкірек қағады. Бір беттік мақаланы сауатты жаза алмайтын біреулер қалың-қалың кітаптар жазып жүр. Кітаптарын ашып қарасаң, Құдай салмасын, іліп алар бірдеңе болсайшы.
Біздің жақта көп жыл аупарткомда, обпарткомда хатшылық қызмет атқарған, өзінің айтуынша, он бір кітап жазған, тек тамыр-таныстары арқылы мектеп оқушыларымен, әдебиеттен тыс көпшілікпен кездесу өткізуге құмар, сондай жиындарда «Байырғы партия қызметкерлері арасынан жазушы болып шыққан Қазақстан бойынша жалғыз – менмін» деп кеуде соғатын бір «үлкен қаламгер» бар. Қанша сыналса да, беті қайтпайды, нағыз шизафреник дерсің. Соған қарамай, Жазушылар одағына мүшелікке өтіп алыпты. «Шырайлы да шұрайлы Шымкентім» деген кітабы қолыма кездейсоқ түсті. Ақтарып көрдім. Құдай біледі, одан тоғызыншы сыныптың әдебиетті тәуір оқитын оқушысы жақсы жазатын шығар. Жазуының түрі — «Совхоз Мақтаралдың басшылары…», «Колхоз Победаның еңбекшілері мақтаға күндіз-түні су беретін…» «Достарым тау шөбіндей көп еді қазір қарасам қураған даладай азайып қалыппыз…» деген сөйлемдерден тұрады. Шіркін, не деген теңеулер, не деген тыныс белгісіз сөйлемдер. Жасы үлкен болса да, біраз ескертулер айтайын деп телефон шалдым. Ниетім түзу-тін. «Көке,-дедім, — кітабыңызды басудан бұрын бір жақсы жорналшыға көрсетіп алмадыңыз ба? Шымкент қала ғой, қаланы қазақ «шұрайлы» демейді. Ол-тау етегіндегі, өзен жағасындағы, ашық даладағы көрікті жерлерге, жайлауға арналған теңеу. Содан соң сөйлемдеріңіздің бәрі қалай болса солай құралыпты…» дей бергенім сол еді, «Ей, бала, қазақ бір-бірін күндеу үшін жаратылған демекші, менің кітап шығарғанымды көре алмай тұрмысың. Мен сенен де, басқа жазушыларыңнан да кем емеспін. Мен – Жазушылар одағының мүшесімін. Мықты болсаң, соған неге өте алмай жүрсің?!» гүж етпесі бар ма. Не болса соған Қазақ атамның атын тықпалап сөйлейтіндерге қарсы арқам қозып кететін әдетіме басып: «Қазақтан садаға кетіңіз, анасынан дүмбілез боп туылған, жетесіз дарынсымақ» дедім… Иә, «ақылы асқан таланттар» мен орта жасқа келгенде «дарыны оянатын данышпандар» сынды көтере алмайды. Кемшілігін көрсетсең, саған ата жауындай кектесіп, қолынан келсе, есе қайтаруға дайын тұрады. Шымкентте Нұр деген киелі атты өзіне бүркеншік ат етіп алып, «жырларында» не өлеңге, не қара сөзге тән жолдар жоқ, бірақ өзін Мұқағалидан кем санамайтын кемталантты жазушылардың облыстық бөлімшесінің төрағасы бір газетке сынап жазып еді, анау «арымды таптады» деп сотқа берді. Төраға ақырында кешірім сұрап, зорға құтылды.
Алматыда менімен қатар бір ақын бар, бір өлеңінде алма мен шиені, өрік пен бәйшешекті, олармен бірге қызғалдақты да қатар гүлдетіп, жер-дүниенің бәрін бір мезетте қызыл-жасыл реңге боятып қоятын. Ақындық әсірелеу де қисынға сай көркемделмегі ләзім. Бәйшешек көк шөптің өскенін күтпей-ақ, ақпанның аяғында жер қарайса болды, шыға беретін өсімдік. Бұл кезде шие, өрік гүлдемейді. Алма шие мен өріктен 20-25 күн кеш гүлдейді. Қызғалдақ алманың гүлі төгілген кезде шығады… Осыны білмеген, біліп тұрса да «шалқыған шабытын игере алмай» , өлең түзген ақынға не дерсің.
Қазір басқа да өзін «ақынмын» деп есептеп, көңілі жақын бай демеушілері арқылы кітаптан соң кітап шығарып, шығармаларын ешкім оқымаса да, жоғарыда аталған кісіге ұқсап, одаққа мүше боп жүргендер де көп. Танысайын деген ниетпен кітаптарын қарайсың. Қарайсың да, олардың жазғандары ертеректе әріп танымайтын менің апам той-жиындарда жанынан құрастырып, шумақ-шумақпен төгілтіп айтатын өлеңдерінен де нашар екенін байқайсың. «Ілкіде жанынан өлең құрастырмайтын және әу демейтін қазақ болмаған» дейміз кейде. Рас қазақ ақынжанды халық. Бірақ кез келген жерде өлең құрастырып, әу дейтін қазақтың бәрі өздерін ақын санамаған. Алайда олар әріп танып, жазу жаза алмаса да, қазіргі сауаттымыз деген базбір шолақ ойлы жазушылар мен жарым талант ақындардан, бір мезеттік әнін өзінен басқа ешкім айта алмайтын сазгерлерден әлдеқайда жақсы өлеңдер, тамаша әндер шығарған.
Несін айтайық, болымсыз теңеулер, жарымжан сөйлемдер бұл күнде тосыннан пайда болған жазушылар тұрмақ, әжептеуір аты бар кейбір қаламгерлердің шығармаларында да көптеп кездеседі. Оларды оқыған жас талап не болмақ? Көп ізденіп, көп оқудың, жазу мәнерін үйренудің орнына «ой, жазу деген оңай екен ғой» деп, қалай болса солай жазатын шалағай боп қалыптаспай ма. Белгілі бір мағына беретін сөзді басқа бір жөнсіз қолданысқа енгізіп, бей-берекет жазатын әлгіндей «алдыңғы арбалардың» соңынан кетпей ме. Сондықтан мықтылар болмаса, көлденең көк атты іспеттес жазушылардың көбейгенінің несі жақсы. Тілді халық емес, жазу деген киелі өнерді ластап жүрген дәл осындай шалағайлар, сауатсыз журналистер, әндерге мағынасыз сөз жазатын дүмбілез ақындар, білімсіз аудармашылар бұзады. Осындайларды көргенде өзіңді біреуге «қаламгермін» деп таныстыруға ұяласың. Бұларды қайтпек керек? Жарықтық Асқар Сүлейменовтың «Бейталанттан кемталант жаман» деген сөзіне назар аудармай, жазу атты киелі өнерді «көлденең көк аттылардың» табанына таптатып жүре береміз бе?! Өзіңе ой тастап отырмын, құрметті оқырман!
Момбек ӘБДӘКІМҰЛЫ, жазушы.
