«СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕС МӘСЕЛЕЛЕРІ» ТАҚЫРЫБЫНДА КЕЗДЕСУ ӨТТІ
Сыбайлас жемқорлық — кез келген қоғамның дамуына кедергі келтіретін күрделі әлеуметтік, экономикалық және саяси құбылыс. Қазақстанда сыбайлас жемқорлықтың пайда болуы мен оның кеңінен таралуының бірқатар себептері бар, олар тек құқықтық жүйеге ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы мәдениетке, тарихи жағдайларға және әлеуметтік теңсіздікке де байланысты. Бұл құбылыс қоғамның барлық салаларында, соның ішінде мемлекеттік басқару, білім беру, денсаулық сақтау және жеке секторда көрініс табады. Қазақстанда сыбайлас жемқорлықты түбегейлі жою үшін оның пайда болу себептерін түсіну өте маңызды. Мемлекеттік қызмет көрсету саласында құжаттарды рәсімдеу, лицензия алу және басқа да әкімшілік процестердің күрделілігі сыбайлас жемқорлықтың пайда болуына қолайлы жағдай жасайды. Азаматтар ұзақ уақыт күтуден немесе күрделі рәсімдерден өтуден қашып, кейде пара беру арқылы мәселелерін шешуге тырысады.
Мемлекеттік мекемелердегі бақылау механизмдерінің жеткіліксіздігі шенеуніктерге өз қызметтерін жеке пайдасына пайдалануға мүмкіндік береді. Кейбір мәдени және тарихи ерекшеліктер сыбайлас жемқорлықтың пайда болуына ықпал етеді. Көптеген азаматтар жемқорлықты қалыпты құбылыс ретінде қабылдайды, себебі бұл үрдіс ұзақ уақыт бойы қоғамдық санаға еніп кеткен. Жеке таныстық пен туыстық байланыстарды пайдалану арқылы мәселелерді шешу қоғамда сыбайлас жемқорлықтың қалыптасуына және таралуына себеп болуы мүмкін. Бұл құбылыс, әсіресе, жұмысқа орналасу және мемлекеттік қызмет көрсету кезінде байқалады. Мемлекеттік қызметкерлердің еңбекақысы кейбір жағдайларда олардың тұрмыс қажеттіліктерін толық қанағаттандырмайды. Бұл шенеуніктерді қосымша табыс көзін іздеуге мәжбүр етеді, оның ішінде заңсыз жолдармен пайда табу да бар. Экономикалық жағдайы төмен отбасылар мен әлеуметтік осал топтардың шенеуніктермен арадағы байланысы сыбайлас жемқорлықтың пайда болуына себеп болуы мүмкін. Олар өмір сүру деңгейін жақсарту үшін заңсыз әрекеттерге жүгінуге мәжбүр болады. Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі заңнамалық база кей жағдайларда жеткіліксіз немесе әлсіз болуы мүмкін. Бұл жағдай сыбайлас жемқорлық әрекеттердің алдын алуға кедергі келтіреді. Сыбайлас жемқорлыққа қатысты жазаның жұмсақ болуы немесе оның тиімді орындалмауы да жемқорлықтың кең таралуына себеп бола алады. Шенеуніктер өз әрекеттері үшін жазаға тартылмайтындығына сенім білдірсе, олар сыбайлас жемқорлық әрекеттерге оңай барады. Адал азамат — бұл заңды сыйлайтын, қоғамның дамуына үлес қосатын, жеке мүддеден гөрі қоғамдық игілікті жоғары қоятын адам. Адал азаматтар қоғамда әділеттілікті сақтауға, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға және қоғамның тұрақты дамуына өз үлестерін қосады. Адалдық және азаматтық жауапкершілік қоғамдағы әділеттілікті орнатудың негізгі тетіктері болып табылады. Адал азамат заңды сыйлап, оның ережелерін орындайды. Заңның талаптарын сақтай отырып, ол өзінің құқықтары мен міндеттерін түсінеді және басқалардың да құқықтарын сыйлайды. Адал азамат қоғамның өміріне белсене араласады, қоғамдағы мәселелерге бей-жай қарамайды. Ол қоғамдық игілік үшін ерікті түрде қызмет етуге дайын. Адал азамат әділеттілікті қолдайды және әділетсіздікке қарсы тұрады. Ол сыбайлас жемқорлықты көрсе, оған төзбейді және оны болдырмауға бағытталған шараларға қатысады. Адал азамат қоғам алдындағы өз жауапкершілігін түсінеді. Ол қоғамдағы әлсіз топтарға көмек көрсетуге, олардың құқықтарын қорғауға және жалпы қоғамның әл-ауқатын жақсартуға атсалысады. Сыбайлас жемқорлық экономиканың тиімді дамуына үлкен кедергі келтіреді. Мемлекеттік қаражаттың дұрыс пайдаланылмауы, тендерлер мен жобалардың дұрыс орындалмауы нәтижесінде бюджет шығынға ұшырайды. Жемқорлықтың кең таралуы шетелдік және отандық инвесторлардың елге сенімсіздікпен қарауына себеп болады. Бұл өз кезегінде елге келетін инвестициялардың азаюына әкеледі. Сыбайлас жемқорлық қоғамда байлар мен кедейлер арасындағы алшақтықты ұлғайтады. Бай адамдар пара беру арқылы өз мақсаттарына оңай жетсе, қарапайым халықтың мүмкіндіктері шектеледі. Сыбайлас жемқорлық қоғамдағы заң мен тәртіпке деген сенімді әлсіретіп, құқық бұзушылықтар мен әлеуметтік шиеленістерге әкеледі. Жемқорлық мемлекеттік қызмет көрсету сапасын төмендетіп, мемлекеттік институттардың беделін түсіреді. Халық арасында мемлекеттік органдарға деген сенімсіздік пайда болады, бұл өз кезегінде қоғамдағы тұрақтылыққа кері әсер етеді. Сыбайлас жемқорлықтың пайда болуын болдырмау үшін кешенді шаралар қабылдау қажет. Оларға құқықтық реформалар, мемлекеттік қызметті цифрландыру, қоғамдық бақылауды күшейту, білім беру жүйесінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәрбиені енгізу және әлеуметтік теңдікті қамтамасыз ету кіреді. Бұл шаралар қоғамдағы сыбайлас жемқорлық деңгейін азайтуға және Қазақстанның тұрақты дамуына ықпал етеді. Қазақстанда сыбайлас жемқорлықтың пайда болуы — бұл күрделі әлеуметтік-экономикалық мәселе, оны шешу үшін барлық деңгейде жүйелі шаралар қабылдау қажет. Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептерін түсіну және олармен күресу арқылы ғана елде әділетті және тұрақты қоғам құруға болады. Мемлекеттік институттардың ашықтығы, азаматтық қоғамның белсенділігі және құқықтық жүйенің күшеюі сыбайлас жемқорлықты төмендетудің негізгі тетіктері болып табылады. Адал азаматтар мен қоғамның белсенді мүшелері сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте басты рөл атқарып, қоғамның әділетті және тұрақты дамуына үлес қосады. Осы орайда, Түркістан қаласындағы Түркістан жоғары медицина колледжінің «Саналы ұрпақ» кеңсесі мен комплаенс офицерінің ұйымдастыруымен сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет қалыптастыру мақсатында кездесу ұйымдастырылды. Жастармен кездесуге Түркістан қаласының «Адалдық алаңы» жобалық кеңсесінің менеджерлері Үкібек Балнұр Ратбекқызы, Рахматуллаева Умида Хакимжанқызы қатысты. Колледж директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары А.Мирзахмедова іс-шараның мақсаты қазіргі қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет қалыптастыру және жастардың бойына жемқорлыққа деген нөлдік төзбеушілікті сіңіріп, адалдық, парасаттылық құндылықтарын насихаттау екенін түсіндірді. Кездесу қонақтары «Адалдық алаңы» кеңсесінің жұмыстарын баяндап, ақпараттық насихат жүргізіп, жадынамалар таратты. Студенттер көкейіндегі сұрақтарын қойып, тиісті жауаптарын алып, өз ойларымен бөлісті.
Жалпы жемқорлық білім саласында орын алған жағдайда, сапалы білім алуға тең мүмкіндіктердің төмендеуі мүмкін. Кейбір ата-аналар немесе студент ақша беру арқылы жақсы нәтижелерге қол жеткізуге тырысады, бұл шынайы білім алу мүмкіндіктерін бұзады. Жемқорлық бар болған жағдайда мұғалімдер мен оқушылардың ынтасы төмендеуі мүмкін. Егер оқушылар ақша беру арқылы сынақтардан оңай өтуге болатынын білсе, олар білім алуға деген ынтасын жоғалтады. Сондай-ақ мұғалімдер де өз еңбегінің бағаланбайтынын сезінеді және жұмысқа деген қызығушылығы азаюы мүмкін. Жемқорлық салдарынан білім беру сапасы күрт нашарлайды. Оқушылар білімді терең меңгермей, алға жылжып, біліктілік деңгейі төмен мамандарды қалыптастырады. Мұның нәтижесінде экономика мен қоғамда сапалы мамандардың тапшылығы орын алады, бұл жалпы мемлекет дамуында кедергі болып табылады. Жемқорлық білім саласында кеңінен таралса, халықтың білім беру жүйесіне деген сенімі жоғалуы мүмкін. Бұл қоғамдағы адамдардың мемлекетке деген сенімінің төмендеуіне, сондай-ақ болашақ ұрпақтың оқу жүйесіне деген құрметінің азаюына әкеледі. Жемқорлықтың нәтижесінде оқуды аяқтаған түлектердің білім деңгейі сәйкес келмей, бәсекеге қабилетсіз мамандар қалыптасады. Бұл олардың жұмысқа орналасуында қиындықтар тудырады, және нарықта сапалы, тәжірибелі кадрлардың жетіспеушілігі байқалады. Жемқорлық білім саласына теріс әсерін тигізіп, жалпы қоғамның дамуындағы маңызды факторлардың бірін әлсіретеді. Осы мәселені шешу үшін жемқорлықты болдырмауға бағытталған тиімді шаралар қабылдау, бақылау механизмдерін күшейту және қоғамдағы әрбір азаматтың бұл мәселеге бейжай қарамауы өте маңызды. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу – бұл қоғамның маңызды міндеттерінің бірі. Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік құрылымдардың, бизнестің және жалпы қоғамның дамуына үлкен зиян тигізеді. Жемқорлықты болдырмау үшін көптеген тиімді шаралар қабылдануы тиіс. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алудың негізгі шараларының бірі – заңдарды қатаңдату. Жемқорлық жасаған адамдарға қатаң жаза қолдану, заңды бұзушыларды жауапкершілікке тарту жүйесін күшейту өте маңызды. Бұл басқа адамдарға сабақ болады және олар жемқорлықтан қорқатын болады. Мемлекеттік органдардың ашықтығы жемқорлықтың алдын алуда маңызды рөл атқарады. Ашықтық ақпараттың еркін қолжетімділігі арқылы қамтамасыз етілуі мүмкін. Мемлекеттік тендер және басқа да қаржылық операциялар ашық жарияланып, қоғам тарапынан бақылануы тиіс. Электрондық үкімет пен басқа да сандық технологияларды қолдану мемлекеттік қызмет көрсетудің ашықтығын арттырып, жемқорлықты азайтады. Бұл процестердің автоматтандырылуы жемқорлықтың мүмкіндіктерін төмендетеді, өйткені адамдар арасындағы тікелей байланыс азаяды. Қоғамның жемқорлықтың алдын алу мәселесіндегі рөлі өте маңызды. Азаматтық қоғам мен БАҚ мемлекеттік органдардың қызметін бақылайтын тәуелсіз бақылаушы ретінде жұмыс істей алады. БАҚ арқылы жемқорлық істерін жария ету, мәселені қоғам назарына ұсыну сыбайлас жемқорлықты азайтуға ықпал етеді. Жастар арасында жемқорлыққа қарсы көзқарас қалыптастыру өте маңызды. Мектептер мен университеттерде адалдық, заңдылық және азаматтық жауапкершілік туралы білім беру жұмыстары ұйымдастырылуы тиіс. Жастарды пара алмай, заңды сақтауға тәрбиелеу – болашақта жемқорлық деңгейін төмендетудің бір жолы. Жалақы деңгейі төмен болған жағдайда, мемлекеттік қызметкерлер жемқорлыққа баруға мәжбүр болуы мүмкін. Сондықтан мемлекеттік қызметкерлердің жалақысын көтеру де жемқорлықтың алдын алу жолдарының бірі болып табылады. Жалақыны арттыру арқылы олардың пара алу қажеттілігі азаяды. Мемлекеттік және жеке мекемелер жемқорлыққа қарсы ішкі саясатты жүргізіп, қызметкерлерге қатысты адалдық стандарттарын орнатуы керек. Әрбір мекемеде жемқорлыққа қарсы кодекс жасалып, жұмыс процесінде оны сақтауға міндеттелуі тиіс. Жалпы сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін кешенді шаралар қабылдануы керек. Бұл тек заңды күшейту арқылы емес, сонымен бірге қоғамдағы барлық азаматтардың құқықтық санасын арттыру арқылы жүзеге асады. Әрбір адам жемқорлықпен күресте өз үлесін қосуы тиіс, себебі бұл – тек мемлекет пен мекемелердің ғана емес, бүкіл қоғамның ортақ мәселесі.
