ШЫМКЕНТТЕ ИНТЕРНЕТ-АЛАЯҚТЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫ 10 АЙДА 146 ІСКЕ АЗАЙДЫ
Интернет алаяқтық — бұл қазіргі заманның ең үлкен мәселелерінің бірі. Интернеттің кең таралуы және цифрлық технологиялардың дамуы адамдарға көптеген мүмкіндіктер ашты, бірақ бұл мүмкіндіктер алаяқтардың заңсыз әрекеттеріне де жол ашып берді. Интернет алаяқтары жеке мәліметтерді ұрлау, банк шоттарын босату, жалған инвестициялар жасау және басқа да алаяқтық әрекеттер арқылы көптеген адамдарға үлкен зиян келтіруде. Осыған байланысты, интернет алаяқтықпен тиімді күресу қазіргі қоғамның ең маңызды міндеттерінің біріне айналды. Интернет алаяқтықтың кең таралуының басты себептері қатарында интернеттегі ақпараттың қолжетімділігі, технологиялар туралы білімнің жеткіліксіздігі және адамдардың қауіпсіздікке деген бейқамдығы бар. Адамдардың цифрлық сауаттылығы жеткіліксіз болса, олар интернеттегі қауіптерден қалай сақтану керектігін білмеуі мүмкін. Сонымен қатар, интернеттегі әртүрлі ақпараттар мен жарнамалар алаяқтардың құрбаны болуға әкелуі мүмкін.
Алаяқтықтың салдары өте ауыр болуы мүмкін. Адамдар өздерінің банктік шоттарындағы ақшасынан айырылып, жеке мәліметтері ұрланып, соның салдарынан үлкен қаржылық және моральдық шығынға ұшырайды. Сонымен қатар, жеке мәліметтердің ұрлануы адамның беделіне, жеке өміріне қауіп төндіреді. Алаяқтықтың салдары тек жеке адамдарға ғана емес, сонымен қатар бизнеске де зиян келтіруі мүмкін. Компаниялар өздерінің коммерциялық мәліметтерін жоғалтуы немесе клиенттердің деректерінің ұрлануы арқылы үлкен қаржылық шығынға ұшырауы мүмкін. Интернет алаяқтықпен күресу үшін кешенді тәсілдер қолданылуы қажет. Бұл тәсілдер құқық қорғау органдарының, бизнес құрылымдарының және жеке тұлғалардың үйлесімді жұмысын талап етеді. Интернет алаяқтыққа қарсы күресте негізгі әдістерге тоқталайық. Интернет алаяқтыққа қарсы күрестің ең тиімді жолдарының бірі — адамдардың цифрлық сауаттылығын арттыру. Адамдар интернеттегі қауіпті жағдайлардан сақтана білуі үшін цифрлық қауіпсіздік туралы білім алуы тиіс. Мектептерде, университеттерде, түрлі оқыту орталықтарында цифрлық сауаттылық сабақтарын өткізу маңызды. Бұл сабақтарда фишинг хаттарды қалай тану, зиянды бағдарламалардан қалай қорғану, әлеуметтік желілердегі қауіпсіздік шаралары туралы білім берілуі қажет. Интернет алаяқтықпен күресу — құқық қорғау органдарының басты міндеттерінің бірі. Мемлекеттер интернеттегі қылмыстарға қарсы заңдарды күшейтуі тиіс. Алаяқтарды анықтау және оларды заң алдында жауапкершілікке тарту үшін халықаралық ынтымақтастық қажет. Бұл бағытта интернеттегі қылмыстарды қадағалау, алаяқтық әрекеттерді зерттеу және деректерді жинау бойынша арнайы бөлімдер құру тиімді. Интернет алаяқтықтан қорғаудың техникалық құралдары да маңызды. Вирусқа қарсы бағдарламаларды қолдану, брандмауэрлерді орнату, күмәнді хаттарды автоматты түрде блоктау сияқты шаралар адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге көмектеседі. Сонымен қатар, көпфакторлы аутентификация қолдану, яғни тіркелгіге кіру үшін қосымша растау әдісін пайдалану, жеке мәліметтердің қорғалуын күшейтеді. Алаяқтықтың алдын алу мақсатында мемлекеттік және коммерциялық ұйымдар ақпараттық кампаниялар өткізуі қажет. Бұл кампаниялар арқылы адамдарды интернет алаяқтық туралы ескерту, оларды сақтану шаралары туралы хабардар ету жүзеге асырылады. Мұндай кампаниялар арқылы адамдар алаяқтардың қандай әдістер қолданатыны, қандай жағдайларда абай болу керектігі туралы ақпарат алады. Қауіпсіздік мәдениеті — бұл адамдардың интернеттегі қауіптерден сақтануға қатысты саналы әрекеттерін білдіреді. Қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру үшін адамдардың интернетті қолдану барысында жауапкершілікпен қарауын, әрбір күмәнді жағдайды байқай білуін үйрету қажет. Адамдар интернетте қандай да бір қызметті пайдалану немесе өнім сатып алу кезінде оның сенімділігін тексеруі тиіс. Интернет алаяқтықпен күресте заманауи технологиялар үлкен рөл атқарады. Жасанды интеллект және үлкен деректер (Big Data) арқылы интернеттегі алаяқтық әрекеттерді анықтау және болжау мүмкіндігі артуда. Жасанды интеллект алаяқтардың әрекеттерін зерттеп, олардың мінез-құлықтарын талдай отырып, күмәнді транзакцияларды немесе әрекеттерді анықтай алады. Бұл алаяқтық әрекеттерді ерте кезеңде анықтап, олардан қорғауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, блокчейн технологиясы да интернет алаяқтықпен күресте үлкен әлеуетке ие. Блокчейн арқылы транзакциялардың қауіпсіздігі мен ашықтығы қамтамасыз етіледі, бұл алаяқтардың заңсыз әрекеттеріне жол бермеуге көмектеседі. Блокчейн технологиясы арқылы ақпаратты шифрлау, деректердің өзгермейтіндігін қамтамасыз ету мүмкіндігі артады, бұл алаяқтық әрекеттерді азайтуға септігін тигізеді. Интернет алаяқтықпен тиімді күресу үшін халықаралық ынтымақтастық қажет. Интернеттің шекаралары жоқ болғандықтан, алаяқтар бір елде отырып, басқа елдің азаматтарын алдауы мүмкін. Сондықтан интернеттегі қылмыстарға қарсы күресу үшін елдер арасындағы ынтымақтастық, ақпарат алмасу және бірлескен шаралар ұйымдастыру өте маңызды. Заңнаманы күшейту де интернет алаяқтықпен күресудің маңызды бөлімі болып табылады. Алаяқтық әрекеттер үшін қатаң жауапкершілік енгізу, қылмыстарды ашу және оларды қудалау шараларын күшейту алаяқтардың әрекеттерін азайтуға көмектеседі. Сонымен қатар, интернет алаяқтыққа қатысты заңдарды халықаралық деңгейде үйлестіру, құқықтық көмек көрсету жүйесін жетілдіру қажет. Әрбір адам интернеттегі алаяқтықтан қорғану үшін келесі қарапайым қауіпсіздік шараларын сақтауы тиіс. Атап айтқанда, банктік деректерді, парольдерді ешкіммен бөліспеу, оларды тек сенімді платформаларда қолдану қажет. Күмәнді электронды хаттарды ашпау, сілтемелерді баспау керек. Фишинг хаттардың мақсаты — жеке мәліметтерді ұрлау екенін ұмытпаңыз. Вирусқа қарсы бағдарламалар, брандмауэрлер орнату, жеке құрылғыларды қорғау, әлеуметтік желілер мен банктік есептерге кіру үшін қосымша аутентификация әдістерін қолдану керек. Интернет алаяқтықпен күресу — бұл қоғамның барлық мүшелерінің ортақ міндеті. Бұл күресте цифрлық сауаттылықты арттыру, құқық қорғау органдарының тиімді жұмысы, мемлекеттік және коммерциялық ұйымдардың ақпараттық кампаниялары, заманауи технологияларды пайдалану маңызды рөл атқарады. Интернет алаяқтықтың салдары жеке адамдарға ғана емес, бүкіл қоғамға зиян келтіруі мүмкін, сондықтан оған қарсы тұру үшін бірлесіп жұмыс істеу қажет. Әрбір интернет қолданушысы интернет алаяқтық туралы хабардар болып, өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті шараларды қолдануы тиіс. Тек осылай ғана біз интернеттегі қауіпсіздікті қамтамасыз етіп, алаяқтардың әрекеттерінен қорғана аламыз. Интернет — бұл үлкен мүмкіндіктер алаңы, бірақ оның қауіпті жақтары да бар екенін ұмытпай, өз қауіпсіздігімізді қорғауға әрдайым дайын болуымыз керек. Әрине, құқық қорғау органдары тарапына да тиісті шаралар атқарылып келеді. Мәселен, 2024 жылдың алғашқы 10 айының қорытындысы бойынша Шымкент қаласында 686 интернет-алаяқтық қылмыс тіркеліп, өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 146 іске азайған (2023 ж. – 786). Аяқталған істердің саны 210 болса, мерзімі үзілген істер саны 496-ны құрады (2023 ж. – 565). Қылмыстың ашылу пайызы – 29,7% (2023 ж. – 30,3%). Бұл көрсеткіштер интернет-алаяқтық деңгейінің төмендегенін көрсетеді, дегенмен ашылу пайызы өткен жылғы деңгеймен салыстырғанда айтарлықтай өзгерген жоқ. 2024 жылдың 10 айында интернет-алаяқтық әрекеттер нәтижесінде жалпы 1 миллиард 158 миллион 764 мың 171 теңге көлемінде экономикалық шығын келтірілген, оның ішінде 215 миллион 075 мың 583 теңге мемлекетке қайтарылды. Бұл бағытта қылмыстарды ашу және залалды өтеу мақсатында шаралар жалғасып, күш-жігер қосымша жұмсалуда. Интернет-алаяқтыққа қарсы күресті жетілдіру және осы бағыттағы жұмыстарды күшейту үшін 2023 жылдың 6 маусымынан бастап «Киберпол» тобы құрылып, оның құрамына 11 тергеуші, 13 жедел уәкіл және 1 криминалист енгізілді. Топ мүшелері арнайы техникалық құралдармен (Айрис, Аргус, Скриптур, Блур, Кросс) қамтамасыз етілген, бұл құралдар қылмысты талдауды жеделдетіп, дәлдікпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Интернет алаяқтары халықты алдау үшін әртүрлі айла-тәсілдерді кеңінен қолдануда. Елімізде жиі кездесіп жатқан алаяқтық әдістерінің қатарында банк немесе құқық қорғау органдарының қызметкері ретінде өздерін таныстырып, азаматтардың жеке мәліметтерін иемдену әрекеттері бар. Алаяқтар, мысалы, SIM-карта мерзімін ұзартуды сылтауратып, жеке деректерді алып, сол арқылы бөтен атқа онлайн несие рәсімдейді. Алаяқтықтың тағы бір түрі — алдын ала төлем жасау арқылы интернет саудасы кезінде жоқ тауарды сатуды көздейтін схемалар. Олардың негізгі нысандары — Kolesa.kz, OLX.kz, Krisha.kz секілді платформалар мен Instagram желісіндегі жалған дүкендер. Алаяқтар азаматтарға тауарлық несиені төмен пайызбен ақшаға айналдыруды ұсыну арқылы да алдайды. Азаматтар өз атына рәсімделген тауарларды алаяқтарға беріп, алаяқтар тауарды сатып пайда көреді де, азаматтар қаржылық шығынға ұшырайды. Сондай-ақ, WhatsApp арқылы сілтемелер тарату тәсілі де кеңінен таралған. Вирустық сілтемелер арқылы алаяқтар қолданушылардың аккаунттарын бұзып, жақындарынан ақша сұрайтын жалған хабарламалар жібереді. Тіпті туыстарыңыздың дауысын өзгертіп, жол апаты немесе құқық қорғау органдарымен байланысты мәселелерге ұшырады деп, мәселені шешу үшін ақша талап ету жағдайлары да кездесуде.
