ШЫМКЕНТТЕ «ТАҢДАУ» ТОЛЫҚМЕТРАЖДЫ ФИЛЬМІ КӨПШІЛІККЕ ҰСЫНЫЛДЫ

Шымкент қаласы Ішкі саясат және жастар істері жөніндегі басқармасының Жастар ресурстық орталығының ұйымдастыруымен көрермен назарына ұсынылған «Таңдау» толықметражды фильмі ерекше ықыласпен қабылданды. Бұл туынды жастар арасында өзекті мәселелерді қозғап, олардың дұрыс бағытта таңдау жасауына ықпал етуді көздейді. Фильмде қоғамдағы өткір тақырыптар – жастардың қоғамдық орындарда өзін-өзі ұстау мәдениеті, синтетикалық есірткіден келетін қауіп-қатер, сондай-ақ құмар ойындардың зияны драматургиялық оқиға арқылы шебер суреттелген.

Режиссер Батырхан Дәуренбеков пен оның шығармашылық ұжымы жас буынның өмірлік сынақтары мен дұрыс таңдау жасау маңыздылығын әсерлі бейнелей білді. Сценарий авторы – Батырхан Дәуренбеков, екінші режиссер – Жанболат Турлыбеков, ал операторлық шеберлікті Исабаев Бегалы атқарған. Фильм кейіпкерлері мектепті жаңа бітірген жастар түрлі жолды таңдап кетеді. Бірі әкесінің ақшасына сенсе, бірі өз қабілет-қарымын дамытып, кәсібін ашады. Ал, бірі оңай ақша мен ойынқұмарлықтың соңында кетеді. Автор осы арқылы қоғамға өзекті ой тастап, ақшаның заңсыз жолмен табылуының қауіпті салдарларын шынайы көріністермен жеткізді. Мұндай өзекті мәселелердің көркемдік тұрғыда баяндалуы жас көрермендерді ойландырмай қоймайды. Фильмде басты рольде ойнайтындар қаламыздағы Шанин театрына Т.Жүргенов атындағы өнер академиясынан келген жастар және сол Шанин театрының әртістері. Көрсетілімге арнайы қатысқан Шымкент қаласы Ішкі саясат және жастар істері жөніндегі басқармасының басшысы Айгерім Жұмағұлова фильм авторлары мен актерлік құрамды еңбегі үшін алғыс білдіріп, олардың жастарға тағылымды ой тастау бағытындағы жұмыстарына жоғары баға берді. «Бұл фильм – жастардың игілігі үшін жасалған маңызды жоба. Оның қоғамға тигізер пайдасы мол болады деп сенеміз», – деп атап өтті ол. «Таңдау» – жастардың өмір жолындағы маңызды шешімдеріне бағыт-бағдар беруді мақсат еткен мазмұнды туынды. Осы фильм арқылы әр жас адам өз өміріне жауапкершілікпен қарап, дұрыс таңдау жасаудың маңыздылығын түсінуге мүмкіндік алады. Айта кетейік, елімізде нарықтық экономика мен жаһандану үрдістері нәтижесінде халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы тез өзгеріп, жастардың өмір сүру салты мен құндылықтары да түрленуде. Ақпараттық технологиялардың дамуы, цифрлық экономиканың дамып, ғаламтордың қолжетімділігі жас буынның күнделікті тіршілігіне айрықша ықпал етуде. Интернет және әлеуметтік желілер жастарға шексіз ақпарат көзін ұсынып, түрлі ойын-сауық, қызмет көрсету формаларын кеңінен қолжетімді етеді. Осындай кеңістік ішінде көңіл көтеру әрі қаржылай ұтысқа қол жеткізу мүмкіндігін беретін құмар ойындар үлкен танымалдылыққа ие болуда. Осы орайда, құмар ойындарға деген әуестік – лудомания (ойынқұмарлық, құмар ойындарға патологиялық тәуелділік) мәселесі ерекше алаңдаушылық тудырады. Лудомания – бұл тек моральдық-этикалық құбылыс қана емес, ол медициналық, психологиялық және әлеуметтік мәселе. Әсіресе, қоғамның болашағы саналатын жастар арасында лудоманияның таралуы – келешек ұрпақтың рухани, денсаулықтық және әлеуметтік әл-ауқатына тікелей қауіп.  Лудомания термині латынның «ludo» (ойын ойнау) сөзінен шыққан. Мұндай құмар ойындарға патологиялық тәуелділік – бұл адамның саналы түрде ойын процесін тоқтата алмауы, ұтылысқа ұшыраған кезде де ойнауға деген тұтанған құштарлығының кетпеуі және ақша немесе басқа да құндылықтарды ұтуға үміттеніп, қайталана беретін сәтсіз әрекеттері. Лудомания адамның мінез-құлқындағы ауытқу түрінде көрініп, өмірдің басқа салаларына зиян келтіреді. Жастар – қоғамның ең белсенді, әсерленгіш, өзгерістерге тез икемделетін бөлігі. Осыған орай, олар психологиялық тұрғыда тәуелділіктерге оңай ұшырауы мүмкін. Жастардың лудоманияға бейім келуінің себептері мыналар болуы ықтимал. Жасөспірімдер мен жас ересектердің психологиялық жүйесі әлі толық қалыптаспаған. Олар өз эмоцияларын реттеуде қиындық көріп, тәуекелге жиі барады. Құмар ойындар арқылы жылдам және оңай олжаға кенелу туралы жалған үміт жастарды қызықтырады. Құрдастық ортада құмар ойындар «заманауи» немесе «сәнді» ермек ретінде қабылдануы, әлеуметтену процесінде жастардың бір-бірінен үлгі алуына ықпал етеді. Онлайн құмар ойын сайттарының көбеюі, түрлі мобильді қосымшалар арқылы ойындарға қатысу мүмкіндігі жастарды ойын кеңістігіне оңай тартады. Жалпы әлемде лудоманияның таралу тенденциясы бірнеше жыл бойы өсіп келеді. Батыс елдерінде құмар ойындарға тәуелділікті зерттейтін орталықтар соңғы жылдары жас ойыншылар санының артқанын атап өтуде. Қазақстанда құмар ойын мәселесі ресми статистикада толық көрсетілмеуі мүмкін, бірақ жекелеген зерттеулер мен БАҚ материалдарында жас буын арасында онлайн-казино, букмекерлік кеңселер, виртуалды ойын автоматтары және лотореяларға деген қызығушылықтың артқаны байқалады. Психологтар лудоманияны мінез-құлықтық тәуелділіктің бір түріне жатқызады. Ойын кезінде адам миы «сый-қуаныш» гормондары – дофамин, эндорфин бөліп шығарады. Әрбір ұтыс кезінде немесе ұтысқа деген үміт жағдайында ми осы гормондар ағынын алады, нәтижесінде адам қуанышты сезінеді. Бұл сезім қайта-қайта қайталанған сайын ми ынталандыруды қалап, ойынға қайта оралуға итермелейді. Сонымен қатар, ұтыстан ұтылысқа көшкен кезде де үміт үзбей, жеңіске жету үшін тағы да ақша салу құштарлығы пайда болады. Осылайша, мінез-құлық циклын бұзу қиынға соғады. Лудоманияға бейім адамдардың тұлғалық ерекшеліктерін қарастыратын болсақ, олардың арасында көбінесе тәуекелге бейім, өзін-өзі бақылау деңгейі төмен, көңіл-күй ауытқуларына жиі ұшырайтын жастар басым. Кейбір жасөспірімдер отбасында эмоционалдық қолдау мен жылы қарым-қатынастың жоқтығынан стрессті құмар ойындар арқылы жеңуге тырысады. Өз-өзін растау, құрдастарының алдында беделге ие болу қажеттілігі де жас адамды ойынға итермелеуі мүмкін. Лудомания психикалық денсаулыққа тікелей әсер етеді. Стресс, ұйқының бұзылуы, мазасыздық синдромы, үрей, паникалық шабуылдар – барлығы құмар ойындарға шектен тыс әуестенудің нәтижесі. Жастардың психологиялық даму кезеңі әлі қалыптаспағандықтан, мұндай патологиялық құбылыстар олардың бейсаналық қабаттарына терең із қалдырады. Лудомания тек психикалық емес, сонымен қатар физиологиялық салдарға да әкеледі. Ұйқы режимінің бұзылуы, тәбеттің өзгеруі, артық салмақ жинау немесе керісінше, салмақ жоғалту сияқты мәселелер пайда болуы мүмкін. Үнемі күйзеліске ұшыраған ағза иммундық жүйенің әлсіреуіне, созылмалы аурулардың өршуіне әкеледі. Жалпы кез келген созылмалы күйзеліс жүрек-қантамыр жүйесіне теріс ықпал етеді. Жастар жүрек соғысының жиілеуі, қан қысымының артуы, жүрек ырғағының бұзылуы секілді мәселелерге тап болуы мүмкін. Бұл, өз кезегінде, жас кезде басталған аурулардың ересек жаста асқынып, өмір сапасының төмендеуіне ықпал етпек. Лудоманиямен зардап шегетін жас адамның отбасымен қарым-қатынасы нашарлайды. Ата-аналар арасындағы түсініспеушілік, сенімсіздік артады. Қаржылық қиындықтар жас адамның оқуына, дамуына қажетті қаражаттың дұрыс бөлінбеуіне соқтырып, отбасылық берекені бұзады. Құмар ойындарға кететін ақша айтарлықтай қомақты болуы мүмкін. Жас адам өзін ұтқан жағдайда жеңіске жеттім деп ойлап, одан әрі көп қаражат салуға тырысады. Ұтылған жағдайда да, ұтылған ақшаны қайтару үмітімен тағы да қаражат жұмсайды. Осылайша, тұрақты кіріс көзі жоқ жас буын қарызға батып, несие алады, қаржылық тұрақтылықтан айырылады. Бұл болашақтағы білім алу, тұрғын үй немесе жұмыс табу мүмкіндіктерін шектейді. Лудомания жастардың қоғамдық өмірге белсенді араласуына кедергі келтіреді. Олар қоғамдық іс-шараларға қатыспай, достарынан алыстап, кейбір жағдайда заңсыз әрекеттерге баруы мүмкін (қарызын өтеу үшін ұрлық, алаяқтық). Осылайша, құқықтық мәселелер туындап, адам өмірінің барлық салаларына әсер ететін негативті шеңбер пайда болады. Лудоманияға шалдыққан жас адам өз назарын ойынға, ұтысқа бағыттап, білім алу процесін екінші планға ысырады. Нәтижесінде сабаққа дайындалуға уақыт жетпейді, оқу үлгерімі күрт төмендейді. Бұл тек балл көрсеткішіне емес, ұзақ мерзімді перспективада кәсіби құзіреттіліктің төмендеуіне әкеледі. Жастық шақ – адам өмірінің кәсіби бағдар мен болашақ мамандықты таңдауға бағытталған маңызды кезеңі. Лудоманиямен айналысатын жастар болашақ жоспарларын нақтылап, мақсатқа жету үшін талап етілетін еңбекқорлық пен табандылықтан айырылады. Олардың назарында тек қаражатты тез табу идеясы бар, бұл оларды әлеуметтік лифтілерден айырып, кәсіби өсу мүмкіндігін шектейді. Білім алу, кітап оқу, шығармашылықпен айналысу адамның интеллектуалдық деңгейін көтереді. Ал құмар ойындар ми қызметін жаңа ақпаратпен байытпайды, керісінше, адамның зияткерлік қабілетін біртіндеп төмендетеді. Бұл болашақтағы ойлау қабілетіне, креативтілікке, сыни тұрғыдан талдау машықтарына кері әсер етеді. Заманауи медианың, жарнаманың, кино мен сериалдардың кейбірі құмар ойындарды қызықты, жеңіл жолмен ақша табуға болатын іс ретінде дәріптеуі мүмкін. Жастар көңіл-көтеру мекемелеріндегі ойын автоматтары, букмекерлік кеңселер, онлайн казинолар туралы ақпаратты жылдам қабылдап, «барлығы осыны істеп жатыр» деген жалған әсерде қалады. Жұмыссыздық, сапалы білім алудың қиындығы, әлеуметтік әділетсіздік сезімі де жастардың құмар ойындарға бейімділігін арттыруы мүмкін. Оларда өз күш-жігері арқылы табысқа жету қиын деген сенім пайда болып, оңай жолмен ақша табуға деген ұмтылыс күшейеді. Отбасындағы жылы қарым-қатынас, баланың эмоционалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру, дұрыс құндылықтарды дәріптеу лудоманияның алдын алуға көмектеседі. Ал керісінше, ата-аналардың баламен сөйлеспеуі, оны түсінбеуі, қолдау көрсетпеуі, материалдық қажеттіліктеріне көңіл бөлмеуі жасөспірімнің құмар ойындарға бет бұру ықтималдылығын арттырады. Лудоманияның алдын алуда отбасы басты рөл атқарады. Ата-аналар баламен ашық әңгіме жүргізіп, құмар ойындардың зияны, олардың салдары туралы түсіндіруі тиіс. Баланың бос уақытын пайдалы іс-әрекеттерге (спорт, өнер, шығармашылық) бағыттап, күнделікті өмірде позитивті эмоцияларға ие болуына жағдай жасау маңызды. Отбасылық дәстүрлер, бірге өткізетін уақыт, жылы қарым-қатынас – балаларды тәуелділіктерден сақтаудың негізі. Білім беру мекемелері жас буынға құмар ойындардың қауіптілігі туралы ақпарат беріп, психологиялық тренингтер, семинарлар ұйымдастыра алады. Оқушылардың эмоционалдық интеллектісін дамыту, қиындықтарды шешу машықтарын қалыптастыру, тәуекелдерге сараптамалық көзбен қарауға үйрету – лудоманияның алдын алудың тиімді жолдары. Сонымен қатар, мектептерде және ЖОО-да спорт секциялары, өнер үйірмелерін көбейтіп, жастардың өзін-өзі танытуына жағдай жасау қажет. Қоғамдық ұйымдар, үкіметтік емес мекемелер, жастар ұйымдары құмар ойындарға қарсы үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, ақпараттық науқандар ұйымдастыра алады. Мемлекет тарапынан құмар ойындарға бақылауды күшейтіп, заңнамалық шектеулер енгізу, букмекерлік кеңселер мен казиноларға қолжетімділікті азайту, жарнаманы шектеу сияқты шаралар қажет. Интернет-ресурстарды фильтрлеу, жастардың психологиялық көмек алуына мүмкіндік беру – лудоманияны алдын алу жолындағы маңызды қадамдар. Лудомания емделетін тәуелділік түріне жатады. Оны жеңу үшін адам өз проблемасын мойындап, мамандардың көмегіне жүгінуі қажет. Психологтар мен психотерапевттер когнитивті-мінез-құлықтық терапия әдістерін қолдану арқылы науқастарға құмар ойындарға деген ынтаны басқаруға көмектеседі. Емдеу барысында өзін-өзі бақылау, күйзелісті жеңу, мотивацияны арттыру дағдылары қалыптастырылады. Лудоманияға шалдыққан жастарға топтық терапияларға қатысу тиімді. Мұндай топтарда адамдар өз тәжірибелерімен бөлісіп, бір-біріне қолдау көрсетеді. Құрдастардың түсіністік қарым-қатынасы, ортақ қиындықтарды бірге еңсеру ұмтылысы қалпына келуге ынталандырады. Кейбір жағдайда лудоманияның асқынған түрлерінде медициналық емдеу – дәрі-дәрмек пайдалану қажет болуы мүмкін. Дәрілер мидағы медиаторлардың деңгейін реттеп, тәуелділікке қарсы тұруға көмектеседі. Алайда, мұндай емдеу әдістері міндетті түрде маманның бақылауында өтуі керек. Интернет пен смартфондар дәуірінде құмар ойындар онлайн форматқа көшіп, жастарға бұрынғыдан да қолжетімді болды. Жасөспірімдер кез келген уақытта, кез келген жерде виртуалды ойындарға кіре алады. Бұл тәуелділікті күшейтіп, бақылау механизмдерін қиындатады. Онлайн ойын платформалары жасанды интеллектіні қолдана отырып, қолданушылардың ойын әдеттерін талдайды, әлсіз тұстарын анықтайды және ойыншыларды ойынға көбірек байлап қоюға арналған стратегияларды жүзеге асырады. Геймификация элементтері ойыншыларға медальдар, сыйлықтар, деңгейлер арқылы мотивация беріп, ойыннан кетпеуге итермелейді. Жастар арасында цифрлық сауаттылықты арттыру – лудоманиядан қорғау жолдарының бірі. Цифрлық ортадағы қауіп-қатерлер туралы ақпарат беру, қаржы дағдыларын дамыту, дербес деректерді қорғау, кибермәдениетті қалыптастыру – бұл жас буынды алдамшы ойын технологияларынан сақтау шаралары. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) және басқа да халықаралық ұйымдар құмар ойындарға тәуелділікті психикалық денсаулық мәселесі ретінде қарастырып, алдын алу және емдеу бағдарламаларын ұсынады. Бұл ұйымдар зерттеулер негізінде әзірленген клиникалық хаттамалар мен профилактикалық шаралар кешенін ұсынады. Лудоманиямен күресуде мемлекет негізгі рөл атқарады. Заңнамалық шаралар арқылы құмар ойындарға лицензия беру шарттарын қатайту, жас мөлшеріне шектеу орнату, салық салуды күшейту және ойынханаларды тек арнайы аймақтарда орналастыру жұмыстары жүргізілуі мүмкін. Бұл шаралар заңсыз ойын бизнесін азайтып, жастардың ойын алаңдарына қолжетімділігін шектейді. Құмар ойындарды насихаттайтын жарнаманы шектеу, оны тек кешкі уақытта көрсетуді міндеттеу немесе мүлдем тыйым салу жастардың назарына ойындардың артық экспозициясын болдырмайды. Жарнаманың азаюы құмар ойындарға деген қызығушылықты төмендетіп, олардың «тартымдылығын» кемітеді. Мемлекеттік органдар онлайн ойын алаңдарына мониторинг жүргізіп, заңсыз әрекеттерді анықтауы тиіс. Бақылау жүйелері лудоманиямен күресуде маңызды рөл атқарып, алдын алу шараларын дер кезінде қабылдауға мүмкіндік береді. Лудоманияның жастарға тигізер кері әсерін төмендету үшін алдын алу жұмыстарын күшейту қажет. Бұл бағытта ата-аналарға, мұғалімдерге, дәрігерлерге, жастар ұйымдарына жауапкершілік жүктеледі. Психологиялық қолдау қызметтерін дамыту, ұялы қосымшалар арқылы құмар ойындарға қарсы ескертпе жүйелерін енгізу, әлеуметтік жарнамалар жасау сияқты нақты қадамдар пайдалы. Лудомания мәселесін тереңірек зерттеу, статистикалық деректер жинау, қоғамдағы құндылықтардың өзгеруін бақылау арқылы тиімді шешімдер қабылдауға болады. Зерттеу нәтижелері негізінде білім беру бағдарламалары, терапиялық әдістер және мемлекеттік саясат жетілдіріледі. Жаңа технологиялардан бас тарту мүмкін емес, сондықтан цифрлық әлеммен үйлесімді өмір сүруді үйрету маңызды. Жастарға интернеттегі қауіп-қатерлерді түсіндіру, қаржы сауаттылығын арттыру, өзін-өзі бақылау машықтарын қалыптастыру – лудоманияның таралуын шектеу жолындағы ұзақ мерзімді стратегия. Лудомания – қазіргі қоғамның өткір мәселелерінің бірі, әсіресе ол жастар арасында алаңдаушылық тудырады. Жастар – болашаққа үміт артатын, елдің дамуына үлес қосатын ұрпақ. Алайда, құмар ойындарға шектен тыс әуестену олардың психологиялық, денсаулықтық, әлеуметтік және қаржылық ахуалын нашарлатып, өмір сапасын төмендетеді. Лудомания жастардың оқу үлгеріміне, кәсіби дамуына, отбасылық қарым-қатынастарына зиян келтіріп, болашаққа бағытталған жоспарларын бұзады. Бұл мәселені шешу үшін кешенді шаралар қажет. Отбасынан бастап мектепке, жоғары оқу орындарынан мемлекетке дейінгі барлық құрылымдар лудоманияның алдын алу мен емдеу ісіне жұмылуы тиіс. Ақпараттық-насихат жұмыстары, психологиялық қолдау, заңнамалық шектеулер, халықаралық тәжірибені зерделеу, қоғамдық ұйымдардың белсенділігі – осының барлығы құмар ойындарға қарсы күрестің тиімді құралдары. Ең бастысы, жастарды саналы таңдау жасауға, өзін-өзі бақылауға, қиындықтарды құмар ойындарсыз еңсеруге үйрету қажет. Сол арқылы біз лудоманияның алдын алып, жас буынның дені сау, табысты және саналы азамат болып қалыптасуына жол ашамыз. Лудоманиямен күрес – бұл тек бір саланың жұмысы емес, тұтас қоғамның жауапкершілігі. Зиянды әдеттерден арылған, білімді, белсенді, рухани бай жастар ғана ұлттық болашақтың кепілі бола алады.