АРНАУЛЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ИГІЛІГІН КӨРІП ЖАТҚАНДАР КӨП
Шымкент қаласы – еліміздегі ең ірі мегаполистердің бірі, қарқынды экономикалық дамуымен қатар, әлеуметтік салада да кешенді жаңғыру жолына түскен өңір. Қалада халық санының өсуі, урбанизация үдерісінің күшеюі, әлеуметтік топтардың әралуандылығы арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету шараларының маңызын арттырып отыр. Арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету дегеніміз – өмірлік қиын жағдайға тап болған, өзін-өзі толық қамтамасыз ете алмайтын, денсаулығында ақаулары бар, әлеуметтік бейімделуіне қиындық туындаған жандарға бағытталған кәсіби көмектер жиынтығы. Бұл қызметтер халықтың осал топтарына әлеуметтік қолдау көрсетіп қана қоймай, олардың қоғамға толыққанды араласуына мүмкіндік беретін маңызды механизмдердің бірі.
Арнаулы әлеуметтік қызмет – әлеуметтік-экономикалық жағдайы нашар, денсаулығында шектеуі бар, қарттықпен байланысты қиындықтарға тап болған, әлеуметтік бейімделуі қиындаған жандарға арналған ерекше қызметтер кешені. Бұл қызмет түрлері денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, жұмысқа орналастыру сияқты басқа да салалармен тығыз байланыста жүзеге асырылады. Мақсат – мұндай азаматтарға тек қарапайым көмек емес, олардың қажеттіліктеріне бейімделген жеке бағдарлама құру, өзін-өзі дамытуға мүмкіндік беру, қоғамнан оқшауланудан сақтау. Шымкент – демографиялық қарқыны жоғары, жастар үлесі көп қала болғанымен, мұнда қарттар, мүмкіндігі шектеулі жандар, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар, әлеуметтік қауіпті жағдайда қалған отбасылар да бар. Осындай топтарға арналған арнаулы әлеуметтік қызметтер олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, өмірлік жағдайларын жақсартуға, қоғамның толыққанды мүшесі болуына септігін тигізеді. Қазақстан Республикасының «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» Заңы, басқа да нормативтік-құқықтық актілер арнаулы әлеуметтік қызмет көрсетудің құқықтық негізін айқындайды. Бұл заңда арнаулы қызметтердің түрлері, стандарттары, алушылар категориялары, қызмет көрсету шарттары, қаржыландыру тәртібі, мониторинг және бақылау механизмдері белгіленген. Шымкент қаласының жергілікті атқарушы органдары республикалық заңнаманы негізге ала отырып, арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету бойынша өз бағдарламаларын әзірлейді. Бұл бағдарламалар жергілікті ерекшеліктерге сүйеніп, қажеттіліктерді бағалау негізінде жасалады. Осылайша, заңнамалық негіз және жергілікті деңгейдегі бағдарламалар арнаулы әлеуметтік қызметтердің сапасы мен қолжетімділігін арттыруға көмектеседі. Шымкент қаласында арнаулы әлеуметтік қызметтерді қажет ететін топтар саналуан. Туа біткен не жүре келе пайда болған денсаулық проблемаларына байланысты өз бетінше өмір сүруі қиын азаматтар. Оларға арбалар, протездер, тифло-сурдоқұралдар, оңалту және бейімдеу қызметтері ұсынылады. Жас шамасы ұлғайған сайын тұрмыстық қиындықтар туындайды. Жергілікті әлеуметтік қызметкерлер олардың үйіне барып, медициналық, әлеуметтік-тұрмыстық көмек көрсетеді. Балалар үйіне түскен немесе патронаттық тәрбиеге берілген балалар, жетімдерге арналған әлеуметтік орталықтар – бұл санатқа арналған қызметтер олардың толыққанды даму, білім алу, тәрбиелену құқығын қамтамасыз етеді. Жұмыссыздық, нашақорлық, алкогольді шамадан тыс пайдалану, зорлық-зомбылық құрбандары, адам саудасы сынды жағдайларға тап болған жандарға арналған арнайы бағдарламалар оларға дағдарыстан шығуға көмектеседі. Әрбір санаттың қажеттілігі әртүрлі. Сондықтан Шымкент қаласында арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету шаралары дербес, жеке бағдарлама негізінде ұйымдастырылады. Шымкентте арнаулы әлеуметтік қызметтерді ұсынатын әртүрлі орталықтар мен мекемелер жұмыс істейді. Олар мемлекеттік және жекеменшік негізде, үкіметтік емес ұйымдардың қатысуымен де құрылып, түрлі қызметтерді кешенді ұсынады: Әлеуметтік қызмет көрсету орталықтары мүмкіндігі шектеулі азаматтарға, қарттарға, балаларға, отбасыларға үйде қызмет көрсетеді, кеңес береді, оңалту және бейімдеу шараларын ұйымдастырады. Оңалту орталықтары арнайы жабдықтар мен мамандар арқылы балалар мен ересектерді физикалық және психологиялық оңалтуды жүзеге асырады. Дағдарыс орталықтары тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына, қиын жағдайға тап болған әйелдер мен балаларға уақытша баспана, психологиялық және құқықтық көмек ұсынады. Жастар ресурстық орталықтары жастарға кәсіптік бағдар, жұмысқа орналастыру бойынша кеңес, психологиялық қолдау, әлеуметтік жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұл орталықтар өзара желі ретінде байланысып, кешенді түрде қызмет көрсетеді. Қызмет алушы азаматтар бір мекемеде бірнеше қызмет түрін алып, уақыт өте келе басқа бағдарламаға көшіп, толыққанды бейімделуге мүмкіндік алады. Арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету шараларын іске асыру үшін қаржыландыру мәселесі маңызды орын алады. Мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджет, халықаралық ұйымдардан алынатын гранттар, демеушілер, мемлекеттік-жекеменшік әріптестік жобалары – осылардың барлығы қажетті қаржы көзі болып табылады. Шымкент қаласында әлеуметтік нысандар салу, жабдықтау, кадрларды даярлау, бағдарламаларды қаржыландыру барысында мемлекет пен бизнес арасында байланыс нығайып келеді. МЖӘ аясында жаңа оңалту орталықтары ашылып, оларды тиісті құрал-жабдықпен қамтамасыз ету, әлеуметтік кәсіпкерлікті дамыту арқылы ресурстарды тиімді пайдалану мүмкіндігі туады. Арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету – кәсіптік даярлықты, психологиялық төзімділікті, адамгершілік қасиеттерді қажет ететін сала. Шымкентте бұл салада жұмыс істейтін мамандар – әлеуметтік қызметкерлер, психологтар, дәрігерлер, оңалтушы мамандар, логопедтер, дефектологтар, тәрбиешілер мен педагогтар арнайы курстардан өтіп, кәсіби біліктілігін арттырады. Жоғары оқу орындары мен колледждер әлеуметтік жұмыс, оңалту, арнайы педагогика мамандықтары бойынша кадрлар даярлап, оларды тәжірибелік базаға жіберіп, қосымша тренингтер ұйымдастырады. Кадрлардың кәсіби біліктілігін тұрақты арттыру қызмет көрсету сапасын қамтамасыз етудің басты шарты. Арнаулы әлеуметтік қызметтердің тиімділігі көбіне ақпараттандыру деңгейіне байланысты. Шымкентте ақпараттық-түсіндіру жұмыстары, буклеттер, интернет-сайттар, әлеуметтік желілер арқылы арнаулы қызмет алу тәртібі, қандай мекемелерге жүгінуге болатыны туралы мағлұматтар таратылады. Тұрғындар өздерінің құқықтары мен мүмкіндіктері туралы білгенде ғана әлеуметтік қызметті дер кезінде пайдалана алады. Қоғаммен байланыс орнату үшін қоғамдық тыңдаулар, талқылаулар, фокус-топтар, БАҚ-пен серіктестік ұйымдастырылады. Үкіметтік емес ұйымдар, еріктілер қозғалысы да қоғаммен жұмыс істеуде маңызды рөл атқарады. Осындай ашықтық пен түсіністік нәтижесінде арнаулы әлеуметтік қызметтерге деген сенім артады. Мемлекеттік-жекеменшік әріптестік – арнаулы әлеуметтік қызметтерді дамытуда маңызды құрал. Жеке бизнес пен үкіметтік емес ұйымдар әлеуметтік жобаларға инвестиция салып, инновациялық шешімдер ұсына алады. Мысалы, мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған оңалту орталықтарын жеке инвестор салса, мемлекет оған тапсырыс арқылы қызмет ақысын төлеп, сапаны бақылайды. ҮЕҰ-дар да әлеуметтік қызмет көрсету саласында белсенді. Олар қайырымдылық акцияларын өткізеді, белгілі бір топтармен жұмыс бойынша сараптамаға ие, халықаралық тәжірибені енгізеді. ҮЕҰ мен мемлекеттік органдардың бірлескен жұмысы қызмет көрсету аясын кеңейтеді, сапаны жақсартады. Цифрлық технологиялар арнаулы әлеуметтік қызметтерді жетілдірудің жаңа мүмкіндіктерін ашады. Шымкентте электронды әлеуметтік карталар, онлайн өтініш беру жүйесі, кезек күтуді қысқартатын жүйелер, мобильді қосымшалар арқылы ақпарат алу мүмкіндігі енгізілуде. Бұл қызмет көрсетуді жеделдетіп, айқындықты арттырады, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтады. Инновациялар тек цифрлық құралдармен шектелмейді. Арнайы әдістемелер, оңалтудағы жаңаша тәсілдер, арт-терапия, жануарлармен терапия (иппотерапия, канистерапия), әлеуметтік кәсіпкерлік жобаларын енгізу де қызмет сапасын жаңа деңгейге шығарады. Арнаулы әлеуметтік қызмет көрсетудің нәтижесін бағалау үшін қоғамдық мониторинг, тәуелсіз сарапшылардың пікірі, алушылардың кері байланысы қажет. Шымкентте осы мақсатта қоғамдық кеңестер, фокус-топ зерттеулері, сарапшылар пікірталастары өткізіліп тұрады. Мұндай шаралар арқылы әлсіз тұстар анықталып, оларды жоюға бағытталған нақты ұсыныстар енгізіледі. Статистикалық талдаулар, нәтижеге бағдарланған басқару жүйесі, халықаралық стандарттарға сәйкестікті тексеру шаралары да сапа мониторингінің құрамдас бөліктері болып табылады. Арнаулы әлеуметтік қызметтер инклюзивтілік пен гендерлік теңдікті де ескереді. Әйелдер мен ерлердің әлеуметтік қолдауға қолжетімділігі тең болуы тиіс. Әйелдерге арналған дағдарыс орталықтары, зорлық-зомбылық құрбандарына арналған бағдарламалар гендерлік теңдікті қамтамасыз етеді. Инклюзивтілік – мүмкіндігі шектеулі азаматтардың, этникалық азшылықтардың, тілдік топтардың қажеттіліктерін ескеру арқылы жүзеге асады. Әрбір азамат өз ерекшеліктеріне қарамастан, арнаулы әлеуметтік қызметке қол жеткізуі керек. Арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету саласы динамикалық өзгеріп отырады. Шымкент қаласы болашақта қызмет көрсетуді одан әрі жетілдіру үшін стратегиялық жоспарлар әзірлеп, мақсатты көрсеткіштер белгілейді. Бұл жоспарларда кадр әлеуетін дамыту, инфрақұрылымды кеңейту, инновацияларды енгізу, қаржыландыру көздерін әртараптандыру сияқты аспектілер қамтылады. Сонымен қатар, халықаралық ұйымдармен, шетелдік серіктестермен ынтымақтастықты нығайту, озық тәжірибелерді бейімдеу, зерттеулер жүргізу де стратегиялық бағыттар қатарында. Шымкент қаласындағы арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету шаралары – әлеуметтік саясаттың маңызды құрамдас бөлігі. Бұл саладағы жетістіктер халықтың осал топтарының әл-ауқатын арттырады, қоғамдағы тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етеді, әлеуметтік тұрақтылықты нығайтады. Арнаулы әлеуметтік қызметтердің заңнамалық базасы, инфрақұрылымы, кадрлық әлеуеті, қаржыландыру көздері, қоғамдық мониторинг жүйесі, инновацияларды енгізу практикасы – осының бәрі бірлесіп, қызмет көрсету сапасын үнемі жетілдіруге ықпал етеді. Осы орайда, Шымкент қаласы жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау басқармасының қарамағында жұмыс істейтін «№1 Арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталығы» мекемесінде қазір 225 мүгедектігі бар адам қызмет алуда. Оның 102-сі әйел, 123-і ер адамдар. Ерекше жандардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру, өзіне күтім жасау, бет-қолын жуу, жеке заттарын тәртіпке келтіру қоғамға бейімдеу жолында психолог, дефектолог, мәдени ұйымдастырушы, еңбек нұсқаушылары, әлеуметтік қызметкерлер мен денешынықтыру мұғалімі секілді мамандардың еңбегі орасан. Орталықта тұрмыстық қызметтің барлық қажетті түрлері қамтамасыз етілген. Диеталық тамақтану ұсынылып, асхана қызметтері, төсек-орын жабдықтарын ауыстыру, кір жуу, кептіру және гигиеналық сипаттағы қызметтер де қаралған. Алдағы уақытта Шымкент қаласы арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету шараларын одан әрі дамытуға басымдық бермек. Инклюзивтілік қағидатын ұстанып, әрбір азаматтың қажеттілігін ескеретін мұндай саясат халықтың мемлекетке деген сенімін нығайтып, «адам капиталын» дамытудың негізгі тетігіне айналады. Бұл – тек әлеуметтік салада ғана емес, бүкіл қаланың тұрақты дамуын қамтамасыз ететін стратегиялық қадам.
